De IJzeren Vrouw en het Brabantbad

Generaties Bosschenaren hebben moeten leren zwemmen. Verplichte kost voor kinderen die opgroeien in een waterrijke omgeving. Het aardige is dat ze dat vanaf 1884 hebben geleerd op één bepaalde plek in de stad. Slechts enkele honderden vierkante meters groot, maar bij duizenden Bosschenaren rotsvast in het collectieve geheugen gebeiteld. Bron van eindeloze anekdotes, jeugdherinneringen en horrorverhalen. De plek waar bij velen de liefde (of de afkeer) van de zwemsport ontstond, bevindt zich in de wijk De Muntel.

Voorgevel van het Brabantbad in 1969. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch

Drie zwembaden op een rij

Het begon al heel vroeg, zelfs nog voordat de wijk De Muntel werd gebouwd. Vanaf 1884 leerde de Bosschenaar zwemmen in een speciaal daarvoor ingerichte zwemkom in een zijarm van de rivier de Aa. Die lag aan de Pelssingel, ter hoogte van de huidige Munteltuinen. Gewoon lekker in de buitenlucht dus. In 1934 werden de faciliteiten een stuk luxer. Vlakbij die zwemkom opende toen het zwembad dat was aangelegd in de recreatieplas De IJzeren Vrouw. Zoiets werd toen nog een “zweminrichting” genoemd. En in 1966 namen de Bossche zwemaspiraties een enorme vlucht met de opening van het overdekte Brabant Bad, zowat voor de toegang naar het zwembad IJzeren Vrouw.

De eerste zwemkom in de Aa is al lang verleden tijd. En helaas zijn ook het zwembad IJzeren Vrouw en het Brabant Bad inmiddels verdwenen. Aan de twee laatste hebben de meeste Bosschenaren vandaag de dag nog heel veel herinneringen. Nu die hele omgeving daar onherkenbaar veranderd is en wordt, is het toch aardig om eens terug te kijken naar het ontstaan van de beide zwemparadijzen.

De eerste zwemkom in rivier de Aa 1920-1940. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch

De Muntel

Aan het begin van de 20^e eeuw kampte ’s-Hertogenbosch met een enorm tekort aan goede woningen. Het oude stadscentrum kende vele totaal verkrotte woninkjes (die deze naam eigenlijk amper verdienden). Een inventarisatie uit 1899 toonde aan dat 17% van de Bosschenaren leefde in een éénkamerwoning. De veelal armlastige bewoners beschikten niet of nauwelijks over de meest basale sanitaire voorziening. Geen frisse lucht in de benauwde steegjes, geen stromend water, geen riolering. Sommige huizenblokken beschikten over een aantal gemeenschappelijke toiletten, maar hoe je het ook deed, het resultaat verdween altijd rechtstreeks in de Binnendieze…

Er kwam dus een plan voor een stadsuitbreiding waar de gewone Bossche arbeider gezond en comfortabel kon wonen. Die uitbreiding, De Muntel, ligt tussen de rivier de Aa en de lijn Geldersedam – Willem van Nassaulaan.

Plattegrond 's-Hertogenbosch met bovenin de ingetekende en deels gebouwde wijk De Muntel. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch

Eerst ophogen, daarna wonen, wandelen èn… zwemmen!

De noodzaak om het hele terrein eerst drastisch op te hogen, dreef de grondprijs dermate op dat de te bouwen huizen een stuk duurder werden dan gepland. Voor de laagopgeleide Bossche arbeidersgezinnen werd wonen in deze wijk dus onhaalbaar. De nieuwe doelgroep oefende beter betaalde beroepen uit, zoals ambtenaar, leraar of onderwijzer, administrateur of geschoold arbeider. Gelukkige bijkomstigheid voor de toekomstige bewoners was dat de grond ook te duur werd om er, zoals oorspronkelijk gepland, industrie te vestigen.

Een tweede voordeel van de ophoging was dat de zandwinningskuil naast de nieuwe wijk mogelijkheden zou bieden voor recreatie. De waterplas die  die door de afgraving ontstond kreeg de naam De IJzeren Vrouw: een knipoog naar de afgravingsplas De IJzeren Man in Vught. Die plas dankte zijn naam aan de bijnaam van de enorme stoombaggermolen, De IJzeren Man, waarmee het zand werd gewonnen.

Viering 750 jarig bestaan 's-Hertogenbosch met verbeelding IJzeren Man, Vrouw en Kind, 1935. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch

Eerbaarheid, goede zeden en zwemmen op stand

In 1934 was de recreatieplas gereed voor gebruik. Omzoomd door een prachtig plantsoen met royale boom- en struikbeplanting: het Prins Hendrikpark. En met een schitterende zweminrichting, in het kader van de werkverschaffing aangelegd door Bossche werklozen. Voorzien van zandstrand en een driedelig zwembassin, van ondiep, middeldiep naar diep. Er waren douches en kleedcabines.

Maar het was natuurlijk niet zo dat iedereen maar ongecontroleerd een frisse duik kon nemen. Dat was in die tijd ondenkbaar. De eerbaarheid en de goede zeden waren van het grootste belang. Dus was er een strikte scheiding tussen de seksen; vrouwen en mannen hadden ieder hun eigen bad. Daarnaast was er een familiebad waar je met je jonge kinderen terecht kon.

Die baden hadden elk een eigen ingang en werden gescheiden door hoge houten schuttingen. Die reikten echter niet tot de bodem dus de echte durfals zwommen onder water naar het andere bad. Het was wel zaak dat de badmeester je niet zag, want dan zwaaide er wat. Er werd ook een onderscheid gemaakt in 1^e en 2^e klasse baden.  Zodat de’gegoede burger’ niet gehinderd zou worden door het ‘gewone volk’. Tja, het waren andere tijden…

Gescheiden zwemmen in de IJzeren Vrouw 1938. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch

De sluiting van de IJzeren Vrouw

Al die aparte indelingen verdwenen in de loop der jaren en de IJzeren Vrouw werd een populair, veel bezocht zwembad waar ook scholieren hun eerste zwemlessen kregen. Zodra het warmer weer werd stroomden de badgasten toe. Groepen jeugd zochten er verkoeling en elkaar. Menig ‘eerste zoen’ heeft zijn oorsprong op het zandstrand van de IJzeren Vrouw.

Een zwempartij in de IJzeren Vrouw was niet gratis, er moest entree worden betaald. Door de opening van andere, gratis zwemgelegenheden (Zuiderplas, Oosterplas en Engelermeer) liep het bezoekersaantal sterk terug. Het bad verkommerde. De opening van het Brabantbad werd uiteindelijk de nekslag van het zwembad IJzeren Vrouw, dat vrij snel daarna werd gesloten. Gelukkig bleef wel de recreatieve functie van het schitterende Prins Hendrikpark bewaard. De waterplas biedt nog steeds veel plezier aan jong en oud bij het wandelen, barbecueën, bootcampen en veel ander vermaak.

De vooruitgang: een overdekt Brabantbad

Pal voor de ingang van het zwembad van de IJzeren Vrouw werd in 1966 het eerste overdekte zwembad in ’s-Hertogenbosch gebouwd, naar een ontwerp van architect ir. P. Keulmans. Vanaf het begin trok het grote aantallen bezoekers. Niet alleen recreanten maar ook zwemclubs en wedstrijdzwemmers maakten graag en veel gebruik van de uitstekende faciliteiten die dit supermoderne zwembad bood.

Overdekt zwembad Brabantbad 1968. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch

En natuurlijk leerden ook de schoolkinderen voortaan hier het hoofd letterlijk boven water te houden. Dat was een grote verbetering ten opzichte van het buitenbad de IJzeren Vrouw! Stel je voor, niet meer rillend van de kou dat enge donkere water in, maar in een extra verwarmd pierenbadje met je kurkgordel om de slag te pakken zien te krijgen. De schrik kwam pas wat later: als je de eerste zwembeginselen beheerste moest je naar het ‘grote bad’ boven. Dat was veel minder warm en bovendien was het diep, je kon er niet staan. En dan moest je van de kant af springen, dat diepe water in.

Wie het niet durfde werd door de badjuffrouw ‘geholpen’ met een lange stok met een grote haak eraan. Die moest je dan vasthouden en dan sleurde ze je het bad in… Niet alle kinderen hielden daar een liefde voor de zwemsport aan over. De penetrante chloorlucht, die je al meteen na binnenkomst bijna de adem benam, deed dan de rest.

Het einde en een nieuw begin

Aan alles komt een eind, maar voor het Brabantbad kwam het eind wel erg vroeg. Het geeft er nog geen 25 jaar gestaan. In 1998 werd het gesloopt, tegelijk met de aanpalende sporthal De Vinkenkamp. Er verrees op de Vliert een heel nieuw sportparadijs: het Sportiom.

Restant zwembad IJzeren Vrouw © Len Janssens

Waar het Brabantbad en de Vinkenkamp stonden zien we nu een grote, lege kuil. Van het zwembad IJzeren Vrouw is eigenlijk niets meer over. Je ziet nu vooral vissteigers. Slechts een soort terrassenweide, parallel aan de Westenburgerweg, herinnert nog vaag aan het ooit zo tierige zwembad. 

Maar daar komt verandering in. De gemeente heeft nieuwe plannen voor een invulling van het gebied. Meer informatie is te vinden op de site www.denbosch.nl/brabantbad.

Geschreven door Len Janssens

Bronnen

• www.bossche-encyclopedie.nl
• Bruggeman, Henk en R. van Tiel: De Muntel, een bijzondere stadswijk in ’s-Hertogenbosch (Den Bossh, 2002).
• Gaal, Frans van : De Muntel II; toen de straat nog je wereld was. Boschboom/ Adr. Heinen, 2004.
• Rooy, Niek de: Een kwart eeuw Den Bosch; Elmar bv; 1975.