De draaikooi op de Markt: valkuil bij historisch onderzoek

Vrouwen van lichte zeden en andere straatmadelieven werden vroeger bij wijze van straf te kijk gezet in een ijzeren draaikooi. Zodat ze door het publiek konden worden bespot. Ook op onze markt heeft een draaikooi gestaan. Jammer genoeg zijn er geen schilderijen bekend waarop deze kooi te zien is. Of toch wel…? Er is een bekend schilderij van onze markt waarbij vaak de beschrijving staat: “De markt met draaikooi”. Klopt dat wel? Of trappen wij bij ons historisch onderzoek hier in een valkuil?

Gezicht op de markt te 's-Hertogenbosch, geschilderd door Jan A. van Beerstraten in 1665 © Noordbrabants Museum

Waar heb ik dat eerder gelezen?

Je kunt op heel veel manieren kennis vergaren over onze stad; het internet, boeken, schilderijen. Enzovoort. Honderden boeken zijn er in de afgelopen 100 jaar verschenen. Veel daarvan zijn nog steeds tweedehands te koop. De oplettende lezer komt echter in zijn groeiende verzameling regelmatig stukken tekst tegen waarvan hij weet: “Hee, dat heb ik al eens gelezen…. “

Het blijkt inderdaad dat de auteurs door de decennia heen elkaars pennenvruchten schaamteloos overschrijven, meestal zonder bronvermelding. Puur plagiaat dus. Hoewel dat natuurlijk niet netjes is, hoeft dat niet een echt probleem te zijn voor de amateurhistoricus. Dat is het echter wel als de betreffende informatie niet correct is. Want dat betekent dat foute informatie keer op keer wordt geciteerd, als waarheid wordt aangenomen én verspreid.

En zo komen we bij onze draaikooi terecht.

De draaikooi op de markt

Het schilderij 'Gezicht op de markt te ’s-Hertogenbosch' van de Amsterdammer Jan Abrahamsz. van Beerstraten (1 maart 1622 –1 juli 1666) is de bron van een hardnekkig misverstand.

Hij schilderde dit waarschijnlijk in 1665, dus vlak voor zijn dood. Het is een prachtig schilderij waarop aan de linkerkant het stadhuis – zoals het er uitzag vóór de verbouwing van 1670 - prominent in beeld is. Maar het gaat hier vooral om de rechterkant. Daar zien we, uiterst rechts, een pomp waar een mevrouw ijverig water tapt. Links daarvan staat een groot wit gevaarte. Het lijkt een soort grote lantaarn op een brede stenen kolom. Wat is dit voor een bouwsel?

Uitstnede schilderij Van Beerstraten met het bouwwerk op de Markt © Noordbrabants Museum

Het valt niet meer te achterhalen wie ooit dat object op dit schilderij voor het eerst heeft beschreven als een “draaikooi voor overspelige vrouwen”. Een draaikooi? Ja, er werd vroeger wat minder zachtzinnig gestraft dan tegenwoordig. Mensen die iets op hun kerfstok hadden werden te kijk gezet aan een “kaak” (Vandaar de uitdrukking: Iemand aan de kaak stellen). Vaak simpelweg een kleine verhoging van hout. Voor vrouwen met een onzedige reputatie was er een “draaikooi” waarin ze voor iedereen te kijk werden gezet. Een draaikooi op de markt dus.

In het standaardwerk van A.F.O. van Sasse van Ysselt lezen we dat de “Regeering der stad” in de stadsnotulen van 6 december 1645 bepaalde “dat op de Markt, ter plaatse, waar de schandpaal gestaan had, eene draaikooi zoude worden geplaatst.”

Maar... is dat ook wat we zien op het schilderij van Van Beerstraten? Als je gaat googelen zou je denken van wel.

Je komt het overal tegen…

Tik in je internetbrowser de zoektermen “Markt met draaikooi” of “Markt met Kaak” en je komt uit bij de draaikooi van Van Beerstraten! Zo zie je dat het schilderij deel uitmaakt van de collectie van het gevangenismuseum Veenhuizen. We vinden het ook op pagina 46 van het in 1997 verschenen standaardwerk 's-Hertogenbosch de geschiedenis van een Brabantse stad 1629 – 1990. Met als beschrijving: “[…] de “lantaarn” bedoeld voor het te kijk zetten van overspelige vrouwen.”

Het schilderij prijkt ook op de omslag van het proefschrift Burgers, broeders en bazen waarop Aart Vos in 2007 promoveerde , met daarbij de tekst “…Op de voorgrond een ‘lantaarn’. In werkelijkheid een zogenaamde draaikooi waarin ontuchtige vrouwen hun schandstraf ondergingen.” 

Tot slot troffen we onder nummer 0011216 een penning aan in de beeldcollectie van Erfgoed 's-Hertogenbosch met daarop, volgens de beschrijving, Van Beerstratens “lantaarn voor overspelige vrouwen”.

Koperen gedenkpenning uit 1805 met afbeelding van de Markt. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch. 

Alarmbellen

Allemaal betrouwbare bronnen, zou je zeggen. Maar klopt dat nou allemaal wel? Als we het bouwsel bekijken dan valt een en ander op. Het gevaarte is van steen, niet van metaal, wat je wel zou verwachten bij een draaikooi. Bovendien kan de stenen kolos beslist niet draaien. En tot slot kun je stellen dat het te kijk zetten van een vrouw op zo’n hoog bouwsel niet echt efficiënt is want ze is amper zichtbaar vanaf de grond… Dit is het moment waarbij alle alarmbellen moeten gaan rinkelen: dit kán geen draaikooi zijn!

Wat is het dan wel?

Daar kom je alleen maar achter als je de oerbronnen bestudeert: het gemeentelijk archief. Ester Vink heeft dat op grondige, overtuigende wijze gedaan. We kijken naar een… Mariakapelletje! Weliswaar zonder Mariabeeld erin, maar dat is verklaarbaar gezien de datum waarop het schilderij is gemaakt: na 1629 was het katholicisme verboden.

Wij kennen ook een Mariakapelletje van een veel ouder schilderij, 'De lakenmarkt van 's-Hertogenbosch', gemaakt door een anonieme schilder rond 1530. Een replica daarvan staat nu op de markt, naast de replica van het puthuis gebaseerd op hetzelfde schilderij. Dat kapelletje deed ook dienst als kaak om misdadigers te straffen.

Het bouwsel werd in de loop der jaren natuurlijk een aantal keren aangepast en in 1628 zelfs helemaal vernieuwd. En dat nieuwe, veel grotere kapelletje zien we op het schilderij van Van Beerstraten. Geen draaikooi dus.

Wel deed ook dit nieuwe kapelletje dienst als strafwerktuig. Gestraften werden aan het bouwsel vastgebonden en 'tentoongesteld'. Op het schilderij van Van Beerstraten is daar niets van te zien, maar aan de pilaar van het oudere kapelletje op de Lakenmarkt is een ring te zien die voor dat doel dienst zal hebben gedaan.

Aquarel van de Grote Markt in Nijmegen uit 1680. Tegen het gebouw aan de rechterkant staat een draaikooi, voor het gebouw staat de schandpaal.

Toch een draaikooi

Overigens heeft op onze markt wel degelijk ooit een draaikooi gestaan. Dat valt op te maken uit o.a. de archieven van het stadsbestuur. In 1699 werd door smid Van Bueren in opdracht van het bestuur een ‘draij huysken’ op de Markt geplaatst. In 1732 werd het weer afgebroken. Er bestaan helaas geen afbeeldingen van.

Moraal van het verhaal: trap er niet in, ga terug naar de bron

Bij de bestudering van boeken over de geschiedenis van de stad is het dus van belang om heel goed na te gaan of het allemaal wel klopt. En goed op te letten of een auteur zich baseert op betrouwbare bronnen. De enige (maar niet altijd de meest makkelijke) manier is om terug te gaan naar de oudste bron, en dat is vaak het gemeentelijk archief. Gelukkig werken daar mensen die je graag zullen helpen bij de broodnodige zoektocht naar de waarheid.

Geschreven door Len Janssens

Bronnen:

• Onderzoeksrapportage Stadsput en Onze-Lieve-Vrouwehuisje; Cultuurhistorisch onderzoek stadsput en Onze-Lieve-Vrouwehuisje op de Markt te ’s-Hertogenbosch; 2012.
• Vink, E.; Centraal op de markt; Historisch onderzoek naar stadsput en Vrouwenhuysken op de Bossche markt. (In: Oord, K. van den en P. Verhagen: Terug op de Bossche markt; De stadsput en het Onze-Lieve-Vrouwehuisje. 2015).
• Van Sasse van Ysselt, A.F.O: De voorname Huizen en Gebouwen van 's-Hertogenbosch III (1910) 413-416.
• De kroniek van het St. Geertruiklooster te ’s-Hertogenbosch (Die chronijcke der Stadt ende Meijerije van ’s-Hertogenbosch) 1140-1699; Tekstuitgave door Stadsarchief ‘s-Hertogenbosch/Abdij van Berne Heeswijk; 2001.