Overzicht oorlogsslachtoffers gemeente ’s-Hertogenbosch

Tijdens de Nationale Dodenherdenking is het een zin die naoorlogse generaties kunnen dromen: We gedenken alle burgers en militairen die sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in het Koninkrijk der Nederlanden of elders in de wereld zijn omgekomen. Wie zijn ‘alle slachtoffers’? Na een lange zoektocht is die vraag grotendeels beantwoord.

Achter ieder oorlogsslachtoffer schuilt een naam, een persoon, een mens. Om daar recht aan te doen is het Overzicht van oorlogsslachtoffers gemeente ’s-Hertogenbosch samengesteld. Op deze lijst staan Nederlandse militairen, slachtoffers van de Holocaust, verzetsstrijders, burgers die tijdens de Arbeidseinsatz zijn omgekomen en andere burgerslachtoffers. Ook de namen van de 146 gesneuvelde Britse militairen die tijdens de bevrijding van de gemeente ’s-Hertogenbosch in oktober 1944 het hoogste offer hebben gegeven voor onze vrijheid staan erop vermeld.

2008 Het voorzichtige begin

De oorsprong van dit overzicht stamt uit 2008. In het toen verschenen boek ‘Wegens bijzondere omstandigheden de geschiedenis van ’s-Hertogenbosch tijdens de Tweede Wereldoorlog’ stonden de eerste lijsten met oorlogsslachtoffers. De lijsten in dit boek waren echter niet compleet. Dit gegeven inspireerde het Stadsbestuur en de afdeling Kabinetszaken om de zaken grondiger aan te pakken. Er ontstond de wens om alle slachtoffergroepen in beeld te brengen. Herdenken heeft immers pas zin als je weet wie je herdenkt. Op de achtergrond is stapje voor stapje gewerkt aan deze lijst, zonder haast en zo zorgvuldig mogelijk.

Bevrijders

Allereerst zijn de namen van de bevrijders in kaart gebracht. Dit kon niet gebeuren zonder het fantastische werk van de Stichting October ’44. Na grondig onderzoek met de militaire instanties in Wales is uiteindelijk het aantal gesneuvelden op 146 vastgesteld. Zij zijn allen door het Stadsbestuur bij naam in de Roll of Honour in het stadhuis vereeuwigd wat nog eens geaccentueerd werd met de naamgeving van The Royal Welsh brug, symbolisch gedragen door de namen van alle 146 Britse gesneuvelden.

Soldaten van de 53rd Welsh Division verzorgen hun wapens voor de aanval op 's-Hertogenbosch. Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Joodse slachtoffers

Daarna kwam de focus te liggen op de grootste groep vervolgden, de Joodse slachtoffers. Uitgangspunt was de namenlijst die in 1947 in de toenmalige synagoge is onthuld. Secuur onderzoekswerk leidde uiteindelijk, met alle wegingen en gevoeligheden, tot het aantal van 293 Joodse slachtoffers. In 2016 zijn, als tastbaar resultaat, de drie Joodse namenplaquettes in de Mortel onthuld.

Joods monument in de Mortel. Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Burgerslachtoffers

Voortdurend is onderzoek gedaan naar alle inwoners van de huidige gemeente die zijn omgekomen door oorlogs- en bevrijdingsgeweld niet alleen tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar ook naar Bossche burgers en militairen die na augustus 1945 sneuvelden. Tijdens dit onderzoek bleek dat er in 's-Hertogenbosch geen groepen mensen waren vervolgd op basis van seksuele geaardheid of politieke overtuiging. Wel werd duidelijk dat er één groep vervolgden niet in op de lijsten van ‘Wegens Bijzondere Omstandigheden’ voorkwam, namelijk de Sinti en Roma. Deze groep staat terecht te boek als een vergeten groep slachtoffers van de vervolging.

In 2017 werd een voorlopig overzicht van oorlogsslachtoffers, toen nog ‘Erelijst’ genoemd, aan de bevolking gepresenteerd tijdens de Dodenherdenking. Op dit overzicht staan de bevrijders, de gesneuvelde Nederlandse militairen, de burgerslachtoffers en alle groepen vervolgden vermeld. In het najaar van 2017 werd de bevolking opgeroepen om te reageren op deze voorlopige lijst. De reacties werden vervolgens uitgebreid onderzocht en dit leidde tot een aantal aanpassingen en aanvullingen.

Het oorlogsmonument in de Casinotuin, 2016. Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Herdenking 75 jaar Vrijheid

Vanaf het najaar van 2017 begonnen de voorbereidingen voor de grootse herdenking van 75 jaar Vrijheid in oktober 2019. In dit kader is bij Erfgoed 's-Hertogenbosch een aantal archieven met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog beter toegankelijk gemaakt. Tijdens deze inventarisatiewerkzaamheden kwam meer informatie over slachtoffers beschikbaar. Dit leidde tot verdere verbeteringen en aanvullingen. Niet alleen bij Erfgoed 's-Hertogenbosch kwam meer bronnenmateriaal beschikbaar, ook elders in de wereld gebeurde dit. In vergelijking met 2008, toen Wegens Bijzondere Omstandigheden verscheen, is er een enorme hoeveelheid meer data online beschikbaar. Het vinden en zorgvuldig beoordelen van deze nieuwe informatie kost veel tijd. Hierdoor is het overzicht van de Bossche oorlogsslachtoffers voorlopig nog niet klaar.

Herziene criteria

Omdat een van de criteria voor opname in het overzicht bijvoorbeeld luidde dat een slachtoffer op het moment van overlijden in de gemeente moest zijn ingeschreven, kwam het voor dat personen met een duidelijke Bossche achtergrond op formele gronden toch niet in het overzicht voorkwamen. Om meer recht te doen aan de oorlogsslachtoffers van ’s-Hertogenbosch heeft het college van burgemeester en wethouders begin 2025 de criteria herzien en verruimd. Voor opname in het overzicht van oorlogsslachtoffers komen nu in aanmerking:

a) alle personen die op het grondgebied van de huidige gemeente ’s-Hertogenbosch zijn overleden, en
b) alle personen die op het moment van hun overlijden ingeschreven waren als inwoner van de huidige gemeente ’s-Hertogenbosch maar elders zijn overleden, en
c) alle personen die een aantoonbare binding hadden met het voormalige, huidige of toekomstige grondgebied van de gemeente ’s-Hertogenbosch, waarbij zowel bij a), b) als c) steeds sprake is van overlijden door oorlogsgeweld, oorlogshandelingen, vervolging of internering, dan wel door een situatie die enkel door de oorlogsomstandigheden kon ontstaan, ten tijde van de Tweede Wereldoorlog dan wel bij latere uitzendingen in oorlogsgebieden of bij (vredes)missies.

Voor militairen geldt daarnaast dat zij ten tijde van hun sneuvelen de Nederlandse of geallieerde krijgsmacht dienden. Uitgesloten zijn personen waarvan feitelijk is vastgesteld dat zij overtuigend blijk hebben gegeven van affiniteit met ‘fout’ gedachtegoed of vrijwillige collaboratie.

Stand van zaken

Het overzicht van Bossche oorlogsslachtoffers bevat nu de namen van ruim 800 personen (nog op basis van de oude, tot begin 2025 geldende criteria), die ieder een eigen pagina hebben gekregen. Deze pagina is voorlopig summier gevuld. In de loop van de komende jaren zal het overzicht pagina voor pagina worden aangevuld met meer informatie: een beknopte biografie, een verhaal rondom het overlijden, aanvullend beeldmateriaal en een bronnenoverzicht. Gelet op het aantal pagina’s en de zorgvuldigheid van dit proces kan dit niet anders dan geleidelijk gebeuren.

Voor één groep is een uitzondering gemaakt. Voor de dertien Sinti en Roma die als oorlogsslachtoffer kunnen worden aangemerkt zijn geen individuele pagina’s aangemaakt. Dit uit respect voor het gebruik onder een deel van de Sinti en Roma om geen namen van overledenen te noemen. Zo krijgen deze overledenen volgens hun nabestaanden de rust waar ze recht op hebben. Uit respect voor elkaars standpunten is er voor gekozen om voor deze groep slachtoffers één gezamenlijke pagina te maken met achtergrondinformatie over deze groep vervolgden.

Informatie gezocht

Heeft u meer informatie over slachtoffers die in het overzicht zijn opgenomen, bijvoorbeeld een verhaal rondom het overlijden van iemand of hebt u beeldmateriaal? Neem dan contact op met Erfgoed 's-Hertogenbosch via erfgoed@s-hertogenbosch.nl.

Meent u dat er iemand ten onrechte nog niet op de lijst staat? Neem dan ook met ons contact op via erfgoed@s-hertogenbosch.nl. We gaan serieus met alle informatie en meldingen om. Maar, gelet op het bovenstaande, nemen we hier wel de tijd voor om zo recht te doen aan de zorgvuldigheid van het onderzoek, de nabestaanden en de mogelijke slachtoffers.

Overzicht bekijken

Ga voor het overzicht van oorlogsslachtoffers naar www.erfgoedshertogenbosch.nl/oorlogsslachtoffers