Herinnering aan twee soldatenvrouwen

Aan de zuidkant van de Sint-Jan zijn in de buitenmuur twee grafstenen te vinden die de moeite waard zijn om nader te bekijken. Wel moeten we dan een beroep doen op onze kennis van de Franse taal. Want de stenen stammen uit een tijd dat het Frans voor veel mensen de voertaal was.

De grafsteen van Marie Renodo in de muur onder het een-na-laatste venster van de zijbeuk.

Madame Renodo, avontuurlijke officiersdochter

In de buitenmuur van de kerk is links van het zuidertransept tussen de tweede en derde steunbeer een vlakke, grijze grafsteen in de muur gemetseld. Zelfs met een vergrootglas is amper meer te zien welke inscriptie op de steen staat. Gelukkig is die in het verleden goed gedocumenteerd zodat we weten wat de oorspronkelijke tekst is. Op deze steen van 73 x 69 cm was ooit te lezen: 

A LA MEILLEURE DES EPOUSES
A LA PLUS TENDRE MERE
M. RENODO
EP. DE M. CUSSY
DIRECT. DE L’ENREGISTREMENT
DECEDEE LE 5 JUIN 1813
R. IN P.

In vertaling is dit:
voor de beste der echtgenoten
voor de tederste moeder
M. Renodo
echtgenote van de heer De Cussy
directeur van de registratie
gestorven op 5 juni 1813
moge zij in vrede rusten

Wie was deze geliefde echtgenote en moeder?

Anne-Marie Renodo werd in 1764 of 1765 geboren in Bayonne (in het zuidwesten van Frankrijk). In de jaren 1780 trouwde ze met Guillaume Antoine François Cornot baron de Cussy. Diens vader, Marc-Antoine Cornot, diende ooit de Franse premier kardinaal De Fleury en werd later advocaat en belastingcontroleur. Gedreven door allerlei politieke verwikkelingen had zoon Guillaume het ouderlijk huis verlaten en was in dienst getreden bij de Spaanse koning. Twee jaar later, waarschijnlijk half de jaren 1780, zou hij in Frankrijk zijn teruggekeerd met een kersverse Spaanse echtgenote, de knappe officiersdochter Anne-Marie Renodo. Hier gaat het verhaal wel mank, want Anne-Marie kwam uit Bayonne en was dus geen Spaanse… 

De akte van overlijden van Marie Renodo: op 5 juni 1813 gesteld in het Frans!

Het avontuurlijke stel kreeg twee dochters en een zoon. Deze zoon, Ferdinand, heeft de nodige boeken geschreven: hij is de belangrijkste bron over zijn moeder en vader. Guillaume maakte carrière in dienst van het regime, eerst op verschillende plaatsen in Frankrijk. Vanaf 1811 was hij in ons land -intussen onderdeel van het Franse keizerrijk- directeur der Registratie en Domeinen, eerst in Groningen en vanaf 1813 in ’s-Hertogenbosch. Het echtpaar betrok een woning aan het Hinthamereind. Haar man Guillaume was nog maar net begonnen in zijn nieuwe functie in ’s-Hertogenbosch toen Anne-Marie op 5 juni 1813 overleed, 48 jaar oud. Haar zoon beweerde later dat de vermoeienissen door de verhuizing haar teveel waren geworden. Anne-Marie werd begraven op het kerkhof van de Sint-Jan. Waarschijnlijk heeft de gedenkplaat eerst op haar graf gelegen. Wanneer de plaat in de buitenmuur is geplaatst valt niet meer te achterhalen. De weduwnaar vestigde zich weer Frankrijk. Hij stierf daar, 87 jaar oud, op 14 maart 1851.

De grafsteen van Anna Santini uit 1815.

Anna Santini, diep betreurd… maar ook weer snel vergeten

De grote grafsteen van Anna Santini vinden we op ooghoogte in de schuine muur van de traptoren naast het zuidertransept. Op deze steen van 97 x 65 cm treffen we een tekst die rechtstreeks uit het hart van de bedroefde weduwnaar lijkt te zijn gekomen:

ICI REPOSE
ANNA SANTINI NÉE À FLORENCE
DECÉDÉE À BOIS LE-DUC LE 28 IUIN
1815 AGÉE DE 20 ANS
ÉPOUSE DE GUILLAUME DE SAGHER CAPITAINE
AU SERVICE DE S:M: LE ROI DES PAYS-BAS
SA BONTÉ SA DOUCEUR ET SA PIETÉ
LA FAISAIT CHÉRIR DE TOUS CEUX QUI LA VOYAIT.
MOISSONNÉE DANS LA FLEUR DE SON ÂGE
CEUX QUI L ONT CONNUE
ONT VERSÉ DES LARMES.
SA MORT LAISSE
UN ÉPOUX ET DEUX ENFANTS
INCONSOLABLES.

In vertaling:

Hier rust
Anna Santini, geboren te Florence,
gestorven te ’s-Hertogenbosch 28 juni
1815 oud 20 jaar,
echtgenote van Guillaume de Sagher, kapitein
in dienst van Z.M. de Koning der Nederlanden.
Haar goedheid, haar zachtheid en haar vroomheid
maakten haar geliefd bij iedereen die haar zag.
Weggerukt in de bloei van haar leven
hebben zij die haar hebben gekend
tranen gestort.
Haar dood laat
een echtgenoot en twee kinderen
ontroostbaar achter.

Anna Maria Margaretha Santini werd in 1794 of 1795 geboren in Florence. Ze ontmoette Guillaume de Sagher, een Franstalige Brusselaar, waarschijnlijk in 1809, toen die als militair in het Napoleontische leger in Italië verbleef. Guillaume maakte in dat leger voortvarend carrière; hij klom op van gewoon soldaat tot eerste luitenant. Na de Franse tijd koos hij eieren voor zijn geld en trad hij als kapitein in dienst van het leger van het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden.

In het rechterdeel van deze dubbele woning in de Karrenstraat woonde Anna Santini.

Guillaume en Anna woonden in de Karrenstraat G316 (nu nummer 9). Op 11 juni 1815 deed Guillaume aangifte van de geboorte van Carolus Fanciscus, hun tweede kind dat een dag eerder was geboren. Helaas werd de kersverse vader direct daarna opgeroepen om tegen de teruggekeerde Napoleon ten strijde te trekken. Vermoedelijk traden er bij de geboorte complicaties op waardoor Anna ernstig ziek werd. Guillaume kon haar niet terzijde staan, hij streed op 18 juni 1815 bij Waterloo tegen zijn voormalige werkgever. Anna stierf tien dagen later, op 28 juni, zonder afscheid te kunnen nemen van haar echtgenoot: Guillaume was nog niet terug in ’s-Hertogenbosch en dus werd haar overlijden aangegeven door een onderhuurder en een buurman.

De akte van overlijden van Anna Santini, gedateerd 30 juni 1815.

Vermoedelijk werd Anna begraven op het Sint-Janskerkhof en heeft Guillaume na terugkeer opdracht gegeven om de gedenkplaat te maken. Eerst zal deze op het graf hebben gelegen, maar wanneer die aan de buitenmuur is bevestigd is niet bekend. En hoe ging het verder met de ontroostbare weduwnaar? Nou, erg lang heeft hij niet getreurd. Hij hertrouwde nog geen jaar na Anna’s dood in mei 1816 met het Bossche meisje Henrica Joanna Ruwel. Met haar begon hij in Groningen een nieuw leven.

Markt met hoofdwacht en militairen, tekening van August von Bonstetten (foto: Jac. Biemans).

Waarom in het Frans?

Dat de grafstenen opschriften in het Frans hebben, is op verschillende manieren te verklaren. Eerst en vooral waren de beide dames en/of hun echtgenoten natuurlijk Franstalig. Maar daarbij komt dat het Frans van de 17^e tot in de 20^ste eeuw in Europa de voertaal was van de elite, de diplomaten en de legerofficieren. Bovendien was Nederland -zeker hier in het zuiden- van 1794 tot 1814 bezet door de Fransen.

Hoe zat dat laatste ook al weer? Na de Franse Revolutie in 1789 kregen de revolutionairen eerst de macht in Frankrijk zelf. Daarna probeerden ze de revolutie verder te verspreiden. Ze werden daarin tegengewerkt door de omringende mogendheden Oostenrijk, Pruisen, de Verenigde Nederlanden en Groot-Brittannië. Maar deze tegenstanders hadden verschillende belangen en vormden dus geen sterk blok. Met name richting het noorden breidden de Fransen hun gebied uit. Want in hun theorie was de Rijn de noordgrens van Frankrijk. Ze werden daarbij geholpen door Nederlandse revolutionairen die het land ontvlucht waren.

Belegering van 's-Hertogenbosch door de Fransen in september 1794. Tekening J.A. Knip. Bekijk in de beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Zo was in september 1794 de Franse generaal Jean-Charles Pichegru in de Meierij al druk doende om dorp na dorp te veroveren. Op 22 september startte hij het beleg van ’s-Hertogenbosch. Voor veel Bosschenaren waren de Fransen geen onwelkome gasten. De grotendeels katholieke bevolking zuchtte immers al sinds 1629 onder de vergaande beperkingen van het (protestantse) Staatse regime. En ook de soldaten van het in de stad gelegerde garnizoen van stadhouder Willem V bezorgden de burgers veel overlast. Daar wilden veel Bosschenaren wel van worden verlost.

Op 9 oktober 1794 capituleerde ’s-Hertogenbosch. Het stadsbestuur probeerde een vinger in de pap te krijgen bij het opstellen van de  capitulatievoorwaarden maar werd al snel buiten spel gezet. Dit tot vreugde van de katholieke burgers die hoopten op een nieuwe tijd met godsdienstvrijheid en het recht om weer officiële, bestuurlijke functies te bekleden. Want die werden altijd aan de protestantse Hollanders toebedeeld. In elk geval werden ze vrijwel direct bevrijd van het verfoeide garnizoen dat op 12 oktober verdween uit de stad. Maar ja, daarvoor in de plaats kwamen natuurlijk wel de Franse soldaten, moe en vervuild na een maandenlange veldtocht. En die moesten ook eten en slapen…

Bekendmaking van de burgemeester van 's-Hertogenbosch betreffende het openen en sluiten van de stadspoorten, gedateerd 26 juni 1810 (Erfgoed 's-Hertogenbosch OSA 879). De tekst is zowel in het Frans als het Nederlands.

Er kwam een nieuwe stadsregering en in 1795 werd de Bataafse Republiek uitgeroepen die in 1806 door Napoleon werd omgezet in een Koninkrijk Holland. Het Frans werd zo op het gemeentehuis de officiële voertaal. Ook kon je veel Frans horen op straat. En dat bleef ook nog wel enige tijd het geval nadat we in 1813 met koning Willem I het Koninkrijk der Nederlanden werden. Tot in de 20^ste eeuw was Frans de taal die werd gesproken in de salons van de notabelen. De laatste Franstalige wet (de Mijnwet uit 1810) verdween pas in 2003 uit het Nederlands recht!

Bronnen

• grafzerkensintjan.nl
• Baartmans, J.; ’s-Hertogenbosch in 1794: Beleg en omwenteling (Bossche Bladen 1994, nr. 4)
• Vries, Nik de ; Anna Santini (Bossche Kringen, jg 2, 2015, nr 4)