Alphons Diepenbrock; veelzijdig talent aan de Bossche Markt

Heel veel Bosschenaren weten wel dat het pand Markt 29, waar tot voor kort souvenirwinkel ‘De Kleine Winst’ zat, ooit werd bewoond door de wereldberoemde schilder Jeronimus Bosch. Dat was in de 15^e eeuw. Veel minder bekend is dat het pand ook enkele jaren onderdak bood aan een andere beroemd geworden kunstenaar: Alphons Diepenbrock.

Er is niet veel meer in de stad dat nog aan hem doet denken. Er ligt een steen voor het pand met een beschrijving dat hij er ooit woonde. En ja, er is een straat naar hem vernoemd. Helaas wel met een verkeerd gespelde voornaam: de Alfons Diepenbrockstraat verbindt de Van der Does de Willeboissingel met de Koningsweg. Dat is een beetje mager want Alphons was wat we vandaag de dag een ‘multitalent’ zouden noemen.

Portret Alphons Diepenbrock, Fotocollectie Rijksvoorlichtingsdienst. Bekijk in beeldbank Nationaal Archief.

Wie was Alphons Diepenbrock

Hij werd op 2 september 1862 geboren in Amsterdam. Zijn streng katholieke ouders waren goed bevriend met allerlei vooraanstaande kunstenaars, dichters, musici en architecten. Zij vonden het belangrijk dat Alphons zich breed zou ontwikkelen. Muziek was thuis van meet af aan belangrijk, hij speelde piano en viool en hij zong.

Het liefst had hij zich dan ook direct na het gymnasium op een muziekopleiding gestort om ‘Kapellmeister’ (dirigent) te worden. Maar dat zagen zijn ouders niet zo zitten. Vader haalde hem over om te kiezen voor een financieel meer stabiele toekomst door klassieke talen te gaan studeren. Ook hiervoor bleek hij talent te hebben, hij promoveerde ‘cum laude’ in 1888 aan de universiteit van Amsterdam.

Op naar de Hertogstad

Met zijn bul op zak moest er een baan worden gezocht. En die vond hij in ’s-Hertogenbosch. Hij werd in 1888 docent Grieks en Latijn aan het Stedelijk Gymnasium aan het Nachtegaalslaantje. Pendelen vanuit Amsterdam was in die dagen geen optie, dus zocht en vond hij woonruimte in de stad.

Dat werd voor deze jonge vrijgezel een kamer op de eerste verdieping van het pand Markt 29. In de winkel beneden dreef kleermaker Castelijn zijn zaak. Voor een eenzame jongeman in een vreemde stad geen gekke locatie, het pand lag aan de gezellig drukke Markt, tussen de boekhandel van Mosmans en het Maastrichts Bierhuis. Hij was er best tevreden mee.

Overzichtsfoto van de Markt. In het derde pand van links (Huis van Bosch), huurde Diepenbrock een kamer op de eerste verdieping © Nederlands Muziek Instituut

Bossche jaren kort maar krachtig

Zijn korte verblijf in ’s-Hertogenbosch heeft hem beslist veel goeds gebracht. Muzikaal en cultureel maakte hij daar een belangrijke ontwikkeling door. Hij stortte zich in zijn vrije tijd succesvol op een zelfstudie componeren. En knoopte een warme vriendschap voor het leven aan met de Bossche schilder Antoon der Kinderen. Intussen hield hij contact met zijn vrienden. Dichters en literatoren als Jacques Perk en Willem Kloos waren kind aan huis. Goede vriend Herman Gorter heeft hem in zijn kamer aan de Markt zijn gloednieuwe, spraakmakende gedicht ‘Mei’ voorgelezen.

Zijn grootste Bossche muzikale wapenfeit en (vond hij zelf) belangrijkste muzikale werk, is de ‘Missa in Die Festo’ (Mis voor op een feestdag). Een diepgevoeld katholiek werk voor tenorsolo, dubbel mannenkoor en orgel dat hij componeerde in die kleine kamer aan de Markt. Muzikaal gezien was dit een revolutionair stuk dat door de ongekend moderne opzet voor die tijd ronduit uitdagend was.  

Dat heeft hij helaas ook meteen gemerkt. Zijn diepste wens was dat zijn Missa zou worden uitgevoerd tijdens een mis in de Sint-Jan, de magistrale kerk die hij erg bewonderde. De Bossche bisschop wilde er niet aan. Mogelijk heeft dat ook te maken met het feit dat hij weliswaar een gelovig, maar niet strak praktiserend katholiek was.

In die tijd bestond er nog een katholieke ‘keuringscommissie’ voor kunst en literatuur. Die moest voor elk werk aangeven of er geen bezwaar (“nihil obstat”) was voor katholieken om het werk te zien, lezen of horen. Kreeg je die goedkeuring niet dan werd het werk niet verkocht of getoond door katholieke instellingen. Alphons zag de bui al hangen en heeft die kerkelijke goedkeuring niet eens aangevraagd.

Pas in oktober 1916 was de tijd rijp en werd de muzikaal vernieuwende Missa voor het eerst uitgevoerd in Catharijnekerk te Utrecht.

Wat hem in zijn loopbaan ook niet hielp is dat Alphons, in die diep verzuilde tijd, zijn katholieke oog liet vallen op een protestantse dame. ‘Twee geloven op een kussen, daar slaapt de duivel tussen’, was in die dagen de heersende opvatting. Alphons ontmoette Elsa (Elisabeth) de Jong van Beek en Donk in juni 1893 en werd verliefd. Freule Elsa groeide op in Hintham als jongste van drie in een adellijk, sociaal bewogen milieu. Ze was een begaafd pianiste maar koos later voor een actief bestaan als feministe en spraaktherapeute. Na enkele strubbelingen door de geloofskwestie trouwde het stel op 8 augustus 1895 in Rosmalen.

Geplaagd leraar van 1888 tot 1894

Alphons, met zijn magere gestalte, ontwikkelde geest en soms wat flamboyante kleding, was duidelijk niet geboren voor het leraarschap. De schoonheid van de oude talen en cultuur kon zijn leerlingen maar matig boeien. Ook zijn collega-docenten hadden soms moeite om hem serieus te nemen. De plagerijen door zowel docenten als leerlingen maakten hem erg ongelukkig.

Elsa, zijn strijdlustige verloofde, bevrijdde hem van zijn treurig lerarenbestaan. Zij wilde met hem naar Amsterdam. Hij vroeg en kreeg eervol ontslag per 1 oktober 1894 en zei toen zelf dat het zware jaren waren geweest en dat het een weldaad voor zijn lichaam en geest zou zijn om geen leraar meer te hoeven zijn. Ook meende hij dat zijn collega’s wel tevreden zouden zijn met zijn vertrek omdat zij hem “een prul van een docent” vonden.

Groepsportret gezin Diepenbrock in 1908. Bekijk in beeldbank Stadsarchief Amsterdam.

Op naar Amsterdam

Het stel vertrok naar Amsterdam. Er moest natuurlijk wel geld worden verdiend en dus moest hij toch weer aan de bak als privédocent klassieke talen. Zijn vrije tijd besteedde hij aan het componeren van zeer uiteenlopende soorten muziek. Ook schreef hij talloze  essays over muziek, schilderkunst, literatuur, filosofie, sociale geschiedenis en politiek. Ook Elsa droeg bij aan het inkomen, zij ging aan de slag als logopediste. Ze kregen twee dochters: Joanna (1905-1966) en Dorothea (1907-1995).

Alphons heeft heel veel gecomponeerd, in de meest uiteenlopende genres. Zijn werken worden nog steeds gespeeld. Hij overleed op 5 april 1921 na een lang ziekbed.

Groepsportret van de familie Diepenbrock rond 1910. Bekijk in beeldbank Stadsarchief Amsterdam.

Bossche perikelen rondom de Missa in Die Festo

Voor Alphons was het helaas te laat, maar in 1921 besloot men in ’s-Hertogenbosch dat de Missa alsnog zou worden opgevoerd in de Sint-Jan. En dat maar liefst drie keer, op zondag 26 juni tijdens de hoogmis, op zondag 3 juli en op donderdag 7 juli. Het werd groots aangepakt. De kranten, ook de landelijke dagbladen,  stonden er weken van tevoren al bol van. De halve stad was in rep en roer.

De sigarenwinkelier die in die tijd zijn zaak had in het pand Markt 29 zag zijn kans schoon en liet in grote letters op het raam weten dat dit het ‘Huis Diepenbrock” was. In een advertentie spoorde hij bezoekers van de stad aan om zijn sigarenmagazijn te bezoeken, met mogelijkheid om de kamer te bekijken waar de componist ooit woonde. De plaatselijke boek- en muziekhandelaren legden speciale Diepenbrock-uitgaven en –partituren in hun etalages.

In kranten verschenen voorbeschouwingen over het werk en zijn componist. De grote groepen koorzangers werden vrijwel dagelijks in de krant opgeroepen voor repetities. Kortom, het hield de stad goed bezig.

Brievenoorlog in de krant

Plaatsen voor het concert moesten van tevoren worden gereserveerd. De advertentie met data en tarieven verscheen op 9 juni in maar liefst 11 kranten. Tarieven? Een mis bijwonen in de kerk is toch gratis? Jawel, maar men had besloten dat de kerkbezoekers voor deze gelegenheid in de buidel moesten tasten.

En het was niet mis, het varieerde van maar liefst 4 gulden voor een plaats in het priesterkoor tot staanplaatsen voor 1 gulden, “alles verhoogd met 5pct”. Voor een gewoon fabrieksarbeider was 4 gulden toen een dagloon!

Meteen de volgende dag startte in dagblad De Tijd dan ook een bombardement van ingezonden brieven waarin over en weer het voor en tegen van deze geldelijke bijdrage breed werd uitgemeten. Het ging er fel aan toe, hoewel men in de bewoordingen uiterst beleefd blijft. Uiteindelijk luwde de strijd en bleef het stil. De drie uitvoeringen waren tot de laatste plaats uitverkocht en werden in de nationale pers met veel lof geprezen, hoewel ook daar een kritische noot niet ontbrak. Toch werd er wel wat geleerd; toen in 1931 de Missa nog een keer in de Sint Jan werd uitgevoerd tijdens de hoogmis werden er geen entreeprijzen geheven!

Diepenbrock's missa in de Sint-Jan in 1931. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch. 

Kennis maken met Alphons Diepenbrock

Alphons heeft zijn sporen nagelaten. Postzegelverzamelaars kennen hem van zijn portret op de Zomerzegel uit 1935. Zijn artikelen kun je nog lezen in de bundel ‘Verzamelde geschriften van Alphons Diepenbrock’ (Utrecht, 1950). Er worden nog regelmatig composities van hem ten gehore gebracht.

Tip: Kijk eens op Youtube. Je kunt daar talloze fragmenten zien en beluisteren, van de Missa in Die Festo maar ook van veel lichtvoetigere composities. Een leuke manier om kennis te maken met zijn werk.

Geschreven door Len Janssens

Bronnen:

• https://www.alphonsdiepenbrock.nl/biografie/
• http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Diepenbrock
• Werkhoven, Hubert van; Alphons Diepenbrock en ’s-Hertogenbosch (Bossche Bladen 2012-02, pag 47-55)
• Werkhoven, Hubert van; ’t kan verkeren, een dure Hoogmis in 1921 (Bossche Kringen 2016-02, pag 16-22)