Bijzondere beurs gevonden bij de Kruisbroedershekel

IJzeren voorwerpen die in een opgraving worden gevonden, zijn dikwijls bedekt door een dikke laag roest en daardoor onherkenbaar. Door röntgenfoto’s van de roestklomp te maken kunnen we soms achterhalen wat erin zit. Zo ook met brokken roest die in 2001-2002 bij de opgraving bij de Kruisbroedershekel waren gevonden. De dikke lagen roest bleken een rijk versierde beursbeugel te verbergen.

Een roestklomp in het zand

De beursbeugel is gevonden tijdens archeologisch onderzoek bij de Kruisbroedershekel. Hier is in 2001-2002 een opgraving uitgevoerd voorafgaand aan de aanleg van een nieuwe tak van de Binnendieze. We vonden de goed bewaarde resten van de stadsmuur die hier rond 1300 gebouwd is. Deze muur was ongeveer 80 cm dik. Aan de binnenzijde stonden zware kolommen. Tussen de kolommen waren bogen gemetseld. Daarover liep de weergang.

Reconstructie van de opbouw van de Bossche stadsmuur. 1: kolom van de weergangsboog; 2: weergangsboog; 3: schietgat; 4: weergang; 5: kanteel; 6: nis onder weergang.

Onder de bogen bevonden zich nissen (4 m breed, 1 m diep). In de muur zat een spleet waardoor de verdedigers de vijand in de gaten konden houden en zo nodig met een hand- of kruisboog beschieten. De verdedigers stonden op een vloertje, dat aan de rand was afgewerkt met bakstenen en leien. Het vloertje was tijdens de opgraving al verdwenen maar de afwerkrand was wel bewaard gebleven. Ter plaatse van de verdwenen vloer lag wit zand en in dat zand enkele brokken roest die nu bij de restauratie een beursbeugel blijken te zijn.

De vondst van de beugel tijdens de opgraving. 1: stadsmuur; 2: kolom van de stadsmuur; 3: rand van vloertje onder de weergangsboog; 4: brok roest, blijkt nu tasbeugel; 5: funderingskolom van muurhuisje; 6: vloer van muurhuisje.

Hoe de beursbeugel hier terecht kwam, is niet duidelijk. Het meest waarschijnlijk is dat hij hier is achtergebleven toen de stenen van de vloer werden uitgebroken. Dit gebeurde toen ergens in de 15^e eeuw tegen de binnenzijde van de stadsmuur in de nissen kleine muurhuisjes werden gebouwd. De oorspronkelijke stenen onder de boog waren blijkbaar nog goed bruikbaar: ze zijn eruit gehaald om opnieuw gebruikt te worden. Afval dat op de vloer lag, is daarbij achtergebleven. Hoe kwam een beursbeugel in de nis onder de weergang terecht? Misschien is hij verloren door één van de bewakers. Of is de nis in rustiger tijden gebruikt als schuilplaats voor beurzensnijders: die hebben hier hun buit uit de gestolen beurs gehaald en de rest achtergelaten.

‘De goochelaar’ van Jeroen Bosch. In de ban van de goochelaar merkt de toeschouwer niet dat zijn beurs ‘gesneden’ wordt. (Wikimedia Commons)

Drie typen beurzen

De gevonden beursbeugel is van een heel bijzonder type. Dat wordt duidelijk als we  de ontwikkeling van beurzen in het algemeen bekijken. Gedurende de gehele middeleeuwen werden namelijk aan de gordel beurzen gedragen. Daarin bewaarde men geld of andere kostbaarheden. De meest eenvoudige beurzen bestonden uit een ronde lap leer of textiel waarin gaatjes gemaakt werden en die door middel van een rijgkoord gesloten kon worden.

Eenvoudige beurs, gemaakt van een ronde lap (oorspronkelijk groene) zijde. Hoewel de beurs eenvoudig van constructie was, was ze wel gemaakt van dure groene zijde. De beurs dateert uit het begin van de 16^e eeuw en is gevonden in een beerput achter een huis aan de Stoofstraat.

Een tweede type beurs is groter en heeft meerdere vakken. Ze lijkt nog het meest op een kleine tas. Deze beurzen waren geheel van leer en werden afgesloten met een klep. Ook deze droeg men aan de riem. Dit soort beurzen was in de middeleeuwen het meest gangbaar. Hiervan zijn ook in ’s-Hertogenbosch regelmatig exemplaren gevonden.

In de 15^e eeuw echter ontstaat een nieuw type beurs met een opening die versterkt is met een metalen (vaak ijzeren) ring. Aan deze ring is het textiel of leer vastgenaaid. De opening wordt gesloten met een lap textiel of leer.

Een lakenhandelaar uit de tijd van Jeroen Bosch; aan zijn riem de beurs met beugel.

Tegen het eind van de 15^e eeuw komen dan ook varianten op waar halverwege de ring een scharnier is aangebracht waardoor de twee halve ringen tegen elkaar gevouwen kunnen worden. Zo ontstaat een knipbeurs. De beursbeugel die gevonden is bij de Kruisbroedershekel is onderdeel van zo’n beurs. Restaura in Heerlen heeft de beugel gerestaureerd, en met prachtig resultaat!

De door Restauratieatelier Restaura uit Heerlen gerestaureerde beursbeugel.

Een bijzondere beursbeugel

Beursbeugels zijn wel meer gevonden in ’s-Hertogenbosch, maar nooit zo’n bijzondere als deze. Heel speciaal is namelijk de bekroning van de sluiting van de knipbeurs. Deze is gemaakt in de vorm van een aantal torens in het rond. Die zouden kunnen zijn van een kasteel, een poort of een kerk. In het midden lijkt een persoon afgebeeld te zijn geweest maar deze is helaas vrijwel volledig verdwenen. Daarboven lijkt nog een rond ornament gezeten te hebben maar ook dat is helaas grotendeels afgebroken.

Verder bevinden zich aan de binnenkant van beugel doorboorde halfronde ijzeren plaatjes. Hieraan was het leer of textiel van de beurs bevestigd. Plaatselijk zijn in de gaatjes nog restanten van messingdraad bewaard gebleven. Het is niet zeker of de beurs van leer of textiel was gemaakt, maar op grond van een prachtige parallel (d.w.z. een vergelijkbaar voorwerp) uit New York denken we eerder aan textiel.

Een complete beurs in het Metropolitan

In het Metropolitan Museum of Art in New York bevindt zich namelijk een complete beurs die erg lijkt op de beursbeugel die bij de Kruisbroedershekel is gevonden. De beurs heeft een stoffen buidel van velours met daarin een versiering van plantmotieven. De bekroning van de beugel is vergelijkbaar met het Bossche exemplaar maar dan veel gedetailleerder uitgewerkt. Ook hier zijn torens afgebeeld met in het midden een soort naald met dwarse ornamenten. Bijzonder is dat zich in de bovenzijde een los onderdeel bevat, dat de sleutel van de beurs is. Deze kan losgehaald worden om de beurs aan de achterzijde te openen. De  rechthoekige opening op het uiteinde van de sleutel kan aan een haak worden gehangen die aan de gordel bevestigd was. De datering van deze beurs is laat-15^e-eeuws.  

Gaaf bewaard gebleven beurs uit de 15^e eeuw in het Metropolitan Museum of Art in New York. De versiering van de beugel vertoont grote gelijkenis met het Bossche exemplaar maar is wel veel gedetailleerder. Zie collectie Metropolitan Museum of Art.

We nemen we aan dat, net als bij die in New York, ook de beurs van de Kruisbroedershekel van textiel vervaardigd is geweest. Hoewel de Bossche beursbeugel niet de kwaliteit heeft van het exemplaar uit het Metropolitan is het toch een belangrijk object. Het toont hoe de middenklasse zich spiegelde aan de elite. Precies zoals ook bij sieraden gebeurt, zien we hoe de voorwerpen van de bovenklasse geïmiteerd werden door de lokale ambachtslieden. Het maken van een beugel zoals bij het Bossche exemplaar vergde veel tijd en vakmanschap. Het zal dus ook geen goedkope beurs zijn geweest!