De tempel van Empel: Romeinen en Bataven
100 | Tijd van Grieken en Romeinen
In de Romeinse tijd stond aan de Maas bij Empel een tempel ter ere van de god Hercules Magusanus. Hij was de belangrijkste god van de Bataven en vooral veel soldaten brachten hem offers. Dat blijkt uit de Romeinse wapens en onderdelen van militaire uitrustingen die later op deze plek gevonden zijn.
Reconstructie van het tempelcomplex van Empel. Afbeelding: Erfgoed ’s-Hertogenbosch, R. Glaudemans en F. Schipper.
Romeinen aan de Maas
In de Romeinse tijd leefden in het gebied van de rivieren Rijn, Waal en Maas mensen in kleine nederzettingen in boerderijen van hout, leem en stro. Zij waren Bataven, een Germaans volk. Bij archeologische opgravingen in de buurt van het dorp Vinkel zijn resten van zo’n nederzetting gevonden. Ook bij Oss, Nistelrode, Halder en Esch werden Romeinse of Bataafse vondsten gedaan.
Kort na de komst van de Romeinen gingen de bevriende Bataven wonen in het rivierengebied. Dit was het grensgebied van het Romeinse Rijk. De officiële grens – de limes – lag langs de Rijn, maar de Romeinen haalden uit het gebied langs de Maas voedsel en dieren voor de legertroepen die de grens bewaakten. In ruil daarvoor kregen de Bataafse boeren Romeinse luxe-voorwerpen zoals bronzen serviezen en handmolens om graan mee te malen.
Tussen 50 en 100 na Chr. bouwden de Romeinen aan de Maas bij het huidige Empel een tempel. Het was een rechthoekig gebouw van natuursteen met een groot zadeldak, met rondom een overdekte zuilengang. Deze tempel stond midden op een ommuurd terrein. Een groot poortgebouw gaf toegang tot het tempelterrein. Voor de lokale bevolking moet het bouwwerk heel bijzonder zijn geweest. Het was namelijk in de wijde omgeving het enige gebouw van steen.
Opgetuigd Romeins paard met een hoofdstel, bronzen riemverdelers en een ketting met meloenkralen en een zogenaamde phalera op de borst. Al deze dingen zijn op het tempelterrein teruggevonden. Afbeelding: Erfgoed 's-Hertogenbosch, H. Nijhof.
Opgraving van de resten van de tempel van Empel tussen 1989 en 1991. Van het tempelgebouw was niet meer over dan enkele banen met puin die aangaven waar ooit de muren gestaan moeten hebben. Afbeelding: Universiteit van Amsterdam, Amsterdams Archeologisch Centrum
Bataven in het Romeinse leger
De handel was niet het enige wat de Romeinen en de Bataven verbond. Sommige Bataafse mannen waren soldaat in het Romeinse leger. Het was bekend dat Bataven heel goed konden paardrijden. De Bataafse ruiters werden door het hele Romeinse Rijk ingezet. Dat weten we doordat er grafstenen van hen zijn gevonden in Rome, Groot-Brittannië, Algerije en Kroatië.
De vondsten bij de tempel van Empel maken duidelijk dat ook in de nederzettingen langs de Maas Bataafse soldaten hebben gewoond. Bij archeologische opgravingen zijn veel militaire voorwerpen gevonden, zoals speren en pijlpunten. Ook zijn er sierspelden, onderdelen van paardentuig en een ruiterhelm opgegraven. Het moeten vooral offers van oud-soldaten zijn geweest. Met hun offers bedankten zij de god Hercules Magusanus dat zij hun diensttijd hadden overleefd.
Deze god dankte zijn naam aan zowel de Bataven als de Romeinen. Magusanus was oorspronkelijk een Keltisch-Germaanse god. Toen de Romeinen kwamen, werd Magusanus gelijkgesteld aan de Romeinse Hercules. Zo heeft hij zijn dubbele naam gekregen.
Maar er kwamen niet alleen maar soldaten bij de tempel van Empel. Er zijn ook sieraden van vrouwen teruggevonden. Daarnaast werden er offers gebracht aan andere goden.
Klein bronzen beeldje voorstellende de Romeinse god Hercules. Hij is onder meer herkenbaar aan de dierenhuid (leeuwenhuid) die hij over zijn schouders draagt. Afbeelding: Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
Overblijfselen
Tot circa 250 na Chr. is de tempel gebruikt. Er is van de tempel van Empel nu niets meer over, maar de fietsroute ‘Tempels langs de Maas’ geeft door middel van reconstructies en informatieborden wel een duidelijk beeld van hoe het eruit moet hebben gezien.
De archeologische vondsten uit de Romeinse tijd kun je bekijken in het Groot Tuighuis van Erfgoed ’s-Hertogenbosch en in het Noordbrabants Museum. Ook die laten zien hoe zo’n drie eeuwen lang de Romeinen het leven in deze streken bepaald hebben.
