De Moriaan: gered van de sloop
Het bakstenen hoekpand met het markante torentje springt onmiddellijk in het oog. De bouwstijl is met geen enkel ander pand aan de Markt te vergelijken. De Moriaan staat bekend als het oudste bakstenen huis van ’s-Hertogenbosch. Een bijzonder pand, dat het waard is om behouden te blijven voor het nageslacht. En toch had het in de jaren 1950 maar een haartje gescheeld of er had nu iets heel anders gestaan…
De Moriaan: een monumentaal pand op de hoek van de Markt
Van zaalhuis tot verzamelhuis
Oude kronieken vermelden dat het grote zaalhuis al in het begin van de 13e eeuw werd gebouwd in opdracht van de hertog of van de stad. Leden van de machtige en rijke familie Coptiten waren de eerste bewoners. Daarna kende De Moriaan een bonte stoet gebruikers van divers pluimage.
De Moriaan (met torentje en lichte gevel) op het schilderij De Lakenmarkt. © Het Noordbrabants Museum
Zo bood een deel van het pand ooit onderdak aan de hervormden. Zij hielden hier vanaf 1566 - het jaar dat er twee keer een beeldenstorm plaatsvond in de stad - tot 1577 hun geheime bijeenkomsten. Daar beraamden ze hun plannen dat ze “de papisten op eenen nacht souden doet slagen (dood slaan) oft verjagen”. Na hun vertrek betrok bisschop Metsius korte tijd een deel van het gebouw. Maar het was ook een tijdje een lutherse kerk, een komediezaal en veel later diende het als opslag voor de marktkramen.
Monumentenzorg bestaat pas sinds de 20e eeuw. Dus werd De Moriaan in het verleden voortdurend verbouwd, vergroot, anders ingedeeld, verkaveld en gerestaureerd. Zo ontstond een verzameling van zelfstandige woon- en winkeleenheden die deels in elkaar overliepen en ook allemaal een andere eigenaar hadden.
De hoek van de Markt in 1937. Naast de reclame voor 'Wyers Oude Jenever' De Moriaan (waarin Ekels Kramenverhuur gevestigd was). Vervolgens Baudoin Borstelwerken, de Marktstraat en op de andere hoek Simon de Wit (in het huis De Roodenburg). Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
De situatie voor 1950
De Moriaan is nu een hoekpand maar dat is het voorheen niet geweest. Op de foto’s uit de jaren voor 1950 is te zien dat De Moriaan nog een buurpand heeft. Daarin was toen de winkel van firma Baudoin Borstelwerken gevestigd. Na 1950 komen ontwikkelingen op gang die uiteindelijk leiden tot de sloop van dit pand langs de Marktstraat.
De Moriaan en het buurpand begin jaren 1940. Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
1950: Nieuwbouw voor de ‘Provinciaal Noordbrabantsche Courant Het Huisgezin’
Begin jaren 1950 koopt Grobouma (afkorting van: Grond- en Bouwmaatschappij) de panden Markt 79 t/m 85 van de gemeente voor de prijs van fl. 93.613,75. In het kader van de voorgenomen sanering van het Tolbrugkwartier (de volksbuurt De Pijp) wil Grobouma De Moriaan slopen. In opdracht van drukkerij Teulings moet er een groot kantoorpand komen voor de ‘Provinciaal Noordbrabantsche Courant Het Huisgezin’.
Een blik naar de Markt met rechts (tegenover De Moriaan) de kantoren van (toen nog) het Noordbrabants Dagblad Het Huisgezin (1934). Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
De redactie van dit dagblad was destijds gevestigd tegenover De Moriaan, in het blok op de Markt nummer 42. Een abonnement op de krant kon toendertijd niet iedereen zich veroorloven. Gelukkig werd de papieren krant elke dag voor de vensterramen gehangen waardoor iedere Bosschenaar toch zijn krantje kon lezen. Je ziet op oude foto’s dat daarvan gretig gebruik werd gemaakt, vooral als er weer eens politieke of economische spanningen waren.
Het Bossche college van B&W, destijds met burgemeester H.J.M. Loeff, ziet het plan wel zitten en is voorstander van sloop van De Moriaan. In hun ogen een sterk verwaarloosd gebouw waarvan de restauratie een veel te kostbare zaak zou worden. Toch ziet Teulings echter om allerlei redenen af van zijn nieuwbouwplannen. En de Provinciaal Noordbrabantsche Courant het Huisgezin houdt in 1959 op te bestaan: vanaf dan heet de krant het Brabants Dagblad. Pas veel later, in 1981, krijgt de krant een eigen pand aan het Emmaplein.
De Moriaan en de winkel van Baudoin Borstelwerken in 1956. Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
1954-1956: Eerst opnieuw plannen… en dan een modezaak
Nadat Teulings afhaakt blijft Grobouma wel eigenaar van de panden aan de Markt. In 1954 pakt de gemeente de gestrande saneringsplannen voor De Pijp weer op. Opnieuw wordt een plan gemaakt voor de sloop en herinrichting van het Tolbrugkwartier en de Markstraat. Maar er gebeurt (nog) niets.
Modehuis Gebroeders Voss heeft in 1956 een oogje op de Grobouma-panden aan de Markt. Het plan is om een nieuw groot winkelpand te bouwen op de hoek Marktstraat-Markt. Een journalist van het Provinciaal Noordbrabantsch Dagblad jubelt in het nummer van 25 oktober 1956: “…doet zich thans de kans voor om aan de Marktstraat een fraai groot winkelpand te krijgen mits de kop van dit winkelpand aansluiting geeft aan de markt zelf." Voss stelt inderdaad als voorwaarde dat de ingang aan de Markt moet komen. Sloop van De Moriaan en aangrenzende panden is daarom onvermijdelijk.
Een blik op de zolder van De Moriaan in 1957. Hier zijn de eeuwenoude bouwelementen te zien: balken, zoldervloer, dakconstructie en muurwerk! Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
Maar dan komt de Bossche burgerij in het geweer. De voorgenomen sloop van De Moriaan roept verzet op. In het Provinciaal Genootschap komt een groep bezorgde burgers bijeen. Het resultaat is een brief die op 6 november 1956 wordt gestuurd naar het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen (OKW). Het zijn niet de minsten die in deze brief een beroep doen op de minister om de sloop van dit unieke pand te voorkomen. Onder de acht ondertekenaars treffen we de namen van J.M.G. van Lanschot, Jhr R.J. van de Does de Willebois en architect H.W. Valk. In hetzelfde jaar doet ook stadsarchivaris L. Pirenne een dringend beroep op het gemeentecollege om toch vooral niet te gaan slopen.
Gebroeders Voss kiest eieren voor zijn geld, men voorziet een veel te langdurig traject om alsnog een sloopvergunning te krijgen. Dus ziet het modehuis af van het plan. Kort daarna bouwt men een nieuw filiaal aan de Hooge Steenweg.
1959: De ommekeer na een brief van de Rijkscommissie voor Monumentenzorg
De gemeente koopt in 1959 de panden weer terug van Grobouma tegen hetzelfde bedrag als waarvoor ze het destijds aan hen verkochten. Inmiddels verschijnen in allerlei regionale en landelijke kranten berichten die de sloop van De Moriaan ernstig ter discussie stellen. Vanuit de samenleving komt veel protest. Toch houdt het college vast aan het idee om De Moriaan te slopen omdat het pand sterk verwaarloosd is en er bovendien weinig origineels meer aan te ontdekken zou zijn. In datzelfde jaar ontvangt de gemeente echter een brief van de Rijkscommissie voor Monumentenzorg. Die geeft aan dat De Moriaan niet mag worden gesloopt omdat restauratie heel goed mogelijk is. Bovendien is volgens de commissie De Moriaan het oudste bakstenen huis van Nederland!
Burgemeester H.J.M. Loeff, tot dat moment voorstander van sloop en nieuwbouw, maakt een draai van 180 graden en is vervolgens fanatiek voorstander van restauratie. Hij maakt zich op allerlei manieren sterk om de gemeenteraad te overtuigen van de noodzaak om het unieke pand te behouden.
1960: Het verlossende woord
Op 19 juli 1960 gaat de gemeenteraad akkoord met de restauratie van De Moriaan, al zijn de meningen wel wat verdeeld. De heer Willemsen van de PvdA wijst nog eens fijntjes op dat “andere geldbehoevende monument in de stad, namelijk de 1700 afgekeurde woningen…” De restauratiekosten worden beraamd op fl. 410.000. Het ministerie van OKW belooft 65% bij te dragen, tot een maximum van fl. 266.500 en ook de provincie draag fl. 65.000 bij.
De panden in 1959. De firma Baudoin is intussen verhuisd. Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
Het is nog wel even puzzelen om de gebruikers van het pand een ander onderkomen te bieden. Uiteindelijk wordt voor zowel Hein Eekels, die er zijn marktkramen opslaat, als ook voor schoenenmagazijn Chique van mevrouw Jansen een oplossing gevonden. Het aanpalende hoekpand zal worden gesloopt. Dus moet er ook voor de daarin gevestigde winkel van Baudoin Borstelwerken een andere locatie worden gezocht. Maar ook dat lukt.
De situatie na de afbraak van het buurpand maar nog voor de restauratie van De Moriaan. Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
1964: Er moet nog wat bij
Zoals dat vaker gaat met ramingen van restauratiewerken, ook hier blijkt de uiteindelijke bouwsom al snel veel te laag ingeschat. Allerlei onverwachte zaken komen bij het afpellen van het gebouw aan het licht. Het Bossche college vraagt daarom aan de gemeenteraad in te stemmen met een extra krediet van fl. 167.500. De raad gaat zonder morren - con amore - akkoord.
De Moriaan na de restauratie van 1960. Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
1966: Klaar!
De restauratie is in 1966 voltooid. De vorige gebruikers zijn naar tevredenheid verplaatst. Onderin de kelder is een bierkelder gevestigd, de winkelruimte wordt in gebruik genomen door de VVV. Toch zijn de meningen over de restauratie verdeeld. Critici menen dat het gebouw te drastisch is aangepakt. Anderen zijn juist weer zeer tevreden met het resultaat. Aan de binnenkant zijn immers nog veel authentieke elementen te zien, zoals muren, balken en dakjukken uit de 13e en 14e eeuw.
In de kamers op de verdieping van De Moriaan zijn de oude bouwelementen en ook de bouwsporen in de muren nog compleet in het zicht (situatie 2021).
Het behoud van de oude stad
Het protest tegen de sloop van De Moriaan staat niet op zichzelf. In dezelfde periode (en daarna) werden andere aantastingen van de oude binnenstad tegengehouden door opstandige Bosschenaren. Zo werd de demping van de Binnendieze voorkomen en verdween het rampzalige structuurplan (dat voorzag in de aanleg van autobanen dwars door de stad) uiteindelijk in de prullenbak. De strijd om het behoud van de oude stad werpt zijn vruchten af: drommen toeristen en dagjesmensen komen maar wat graag naar ’s-Hertogenbosch. De middenstand en horeca varen er wel bij.
Geschreven door Len Janssens
Bronnen
- Drunen, Ad van; De Moriaan en de Roodenburgh. In: Boschboombladeren 17, juli 1975
- Drunen, Ad van; 's-Hertogenbosch van straet tot stroom (Zwolle - Zeist 2006) p.181-183
- Glaudemans, Ronald; Van oudste tot nieuwste bakstenen woonhuis van Nederland? De Moriaan te 's-Hertogenbosch als blijvende bouwhistorische bron. In: Jaarboek monumentenzorg 1996; Monumenten en bouwhistorie p.247-252
- Losse stukken en kleine collecties, 1533-1994: NL-HtSA Archiefnummer 1021 Brief door acht Bosschenaren waaronder H. W. Valk, J.P.W.A. Smit, J.M.G. van Lanschot en R.J. van der Does de Willebois aan de minister van OKW om “De Moriaan” voor sloop te behoeden, 1956.
