De reuzeklok van Orthen
Historisch onderzoek kan tot bijzondere ontdekkingen leiden. Zo leek de klok van de Sint-Salvatorkerk in Orthen bijna 10.000 kilo te wegen. Daarmee zou dat met afstand de zwaarste klok van Nederland ooit zijn! Een opmerkelijk gegeven, maar klopte dat bericht wel? Beschikte het nederige Orthen écht over zo’n enorme klok? Historicus Karel Leenders was niet overtuigd en dook de bronnen in.
Oud verhaal
Die heel zware klok werd vermeld in een artikeltje dat de historicus Alexander Frederik Oscar van Sasse van Ysselt in 1904 in het roemruchte tijdschrift 'Taxandria' publiceerde. Taxandria was een tijdschrift met verhalen over de Noord-Brabantse geschiedenis dat een halve eeuw lang (1894-1943) door de gebroeders Juten werd uitgegeven. Toen de Duitsers steeds vervelendere eisen gingen stellen, is het gestopt.
Fraaie Jugendstil omslag zoals die op de inbindbanden van Taxandria gebruikt werd.
Schepenbrieven
Van Sasse van Ysselt publiceerde in 1904 in ‘Taxandria’ een schepenovereenkomst. Die zou op 11 oktober 1536 gemaakt zijn door vertegenwoordigers van Orthen met de kerkmeesters van de Sint-Jan over de klokken van de middeleeuwse Sint-Salvatorkerk in Orthen. De Bossche schepenen hadden tal van taken. Een daarvan was het officieel vastleggen van dergelijke overeenkomsten en verkopingen van grond of huizen. Een beetje het werk dat een notaris nu doet.
De kerk van Orthen was in 1632 het bovenste deel van de toren kwijt. Getekend door Pieter Jansz. Saenredam, gedateerd op 23 juli 1632. Bekijk in collectie van Het Noordbrabants Museum.
Een klok van tien ton?
Bij lezing van die tekst viel historicus Leenders iets op. De zwaarste klok, genaamd Sint-Salvator en gegoten in 1450, zou 21.125 pond gewogen hebben. Nu was het Bossche pond 470,5 of 470,14 gram zwaar. Die klok zou dus een gewicht hebben gehad van 9939 of 9932 kilogram. Dat is behoorlijk veel. En hoe versleep je zo’n ding over de modderige wegen van Orthen naar de Sint-Jan, een dikke twee kilometer? Het leek Leenders een hele opgave.
Het dorp Orthen in 1545, met de oude Sint-Salvatorkerk aan de bovenkant. Gedeelte van de kaart van ’s-Hertogenbosch door Jacob van Deventer.
Een klok van wereldklasse?
Daarom heeft Leenders opgezocht wat de zwaarste klokken van Nederland zijn. De zwaarste hangt in de toren van de Grote Kerk van Dordrecht. Deze klok weegt ‘slechts’ 9830 kilo en werd in 1999 gegoten. De een na grootste klok hangt in de toren van de Eusebiuskerk van Arnhem, weegt 9200 kilo en is in 1994 gegoten. De zwaarste klok die nu in de toren van de Bossche Sint-Jan hangt, weegt slechts 5750 kilogram. Deze klok dateert uit 1641. De beroemde Big Ben in de Londense Elisabeth Tower weegt maar liefst 13.195 kg. De klepel alleen weegt al 200 kilo.
De klok genaamd Big Ben in de Elisabeth Tower in Londen. © UK Parliament/Jessica Taylor 2013
Verdacht
Orthen leek dus een klok van wereldklasse te hebben gehad! Toch is dat wel erg verdacht. Waarom zou het nederige Orthen bij ’s-Hertogenbosch zo’n enorme klok gehad hebben? Orthen mag dan wel de moederparochie van ’s-Hertogenbosch zijn, maar het is de Bossche Sint-Jan die tot een reusachtig wereldmonument van een kathedrale basiliek uitgroeide, niet de kerk van Orthen.
Terug naar de bronnen!
Leenders vroeg daarom aan het Bossche stadsarchief een scan van de door Van Sasse van Ysselt gepubliceerde schepenbrief. Omdat de datum bekend was, leek dat geen probleem te mogen opleveren. Dat had hij dus mis. Weldra het archief aan de lijn: kunnen we niet vinden, maar we zoeken verder, want dat ding moet toch ergens zijn. En warempel, even later de melding: gevonden, met als datum 11 oktober 1586, vijftig jaar later! Hulde voor de vasthoudendheid van de archiefmensen: binnen vijf uur had Leenders zijn scans binnen, ondanks dit probleem.
Zetfoutje?
Passage uit de schepenbrief van 11 oktober 1586 waarin de vier klokken van de Sint-Salvatorkerk beschreven worden.
Lezend in die scans blijkt dat Van Sasse van Ysselt niet alleen de datum fout had, maar ook het gewicht van de klok die toch al zo verdacht zwaar leek. Bij de datering zag hij een erg vlak geschreven L over het hoofd: XVc LXXXVI. De fout bij het gewicht is minder begrijpelijk, want er staat toch heel duidelijk: ‘wegende tweedusent hondert ende vijffende twentich ponden’ Ofwel: 2125 pond, vrijwel exact 1000 kilogram. Dat is nog altijd een flinke klok, maar niet meer uitzonderlijk. Was het dan een zetfoutje uit 1904: 21125 in plaats van 2125?
Waar is die klok nu?
In 1597 is de Salvatorklok weer teruggegeven aan de inwoners van Orthen. Zij hebben de klok verkocht als “klokspijs”. Dat wil zeggen dat ze 1000 kilo brons verkocht hebben. In die dagen, midden in de Tachtigjarige Oorlog, was dat geliefd materiaal voor de kanonnengieters. Aha, dat kennen we: in de Tweede Wereldoorlog wilden de Duitsers ook graag onze klokken hebben om er wapens van te maken: de klokkenroof van 1942.
Duitse klokkenroof bij de Sint-Antonius Abt in Bokhoven op 12 juni 1943. Bokhoven is sinds 1971 onderdeel van de gemeente ’s-Hertogenbosch. Collectie Erfgoed ’s-Hertogenbosch.
De door de Duitsers gevorderde klok van de Sint-Leonarduskerk staat op het Emmaplein klaar voor transport op 5 januari 1943. Bekijk in beeldbank ’s-Hertogenbosch.
Dit is een samenvatting van een artikel dat eerder verscheen in ons wetenschappelijk tijdschrift Silva. Wil je meer lezen over het historisch onderzoek van Karel Leenders? Lees het volledige artikel in Silva (2022, nummer 2, september).
Bronnen
- Sasse van Ysselt, A. van, 1904. ‘De klokken der voormalige Salvator’s kerk te Orthen’, in: Taxandria Noord-Brabant 11, 112-114.
- Overzicht van De oude Nederlandse maten en gewichten van het Meertens Instituut.
- Stadsarchief ’s-Hertogenbosch, 0014 Schepenbank van ’s-Hertogenbosch, inv.nr. 1419 f 163v, 164r.
