De San Salvatorkerk van Orthen

Sinds de jaren 1950 is de San Salvatorkerk een opvallend punt in Orthen. Niet in de minste plaats door de eigenzinnige parochie, die in het leven van veel Orthenaren een belangrijke rol heeft gespeeld. De bijsmaak is wrang als het bisdom in 2014 definitief de deuren sluit van de kerk. Maar de San Salvator verdwijnt niet uit Orthen. In 2021 krijgt het monument een nieuwe toekomst.

Parochianen schilderen het plafond van de nieuwe San Salvatorkerk, 1956. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

De terugkeer van de San Salvator

April 1956, de parochianen van Orthen zijn op de steigers geklommen om het plafond van hun nieuwe kerk te schilderen. Drie maanden later zijn honderden Orthenaren in hun mooiste zondagse kleren gestoken voor officiële opening. Ze volgen de processie die door de wijk loopt, met op kop de bisschop van ’s-Hertogenbosch, naar de ingang van de San Salvatorkerk. De bisschop zegent de kerk in. Daarna is het tijd voor de eerste mis en feestelijkheden op het versierde Schaarhuisplein.

Orthen krijgt in 1956 een nieuw kerkgebouw, omdat de oude Sint-Lambertuskerk uit 1887 beschadigd is geraakt tijdens de oorlog. Bovendien ligt het gebouw op een onpraktische plek in het uitdijende ’s-Hertogenbosch. Door een nieuwe kerk te bouwen in het oosten van Orthen verplaatst ook de kern van de gemeenschap zich.

De locatie aan het Schaarhuisplein is bewust gekozen. Hier staat tot 1993 het schaarhuis, de oude vergaderplaats van het Orthense bestuur (de schaarmeesters). De locatie vervult dus van oudsher een belangrijke plek binnen de gemeenschap. De naam San Salvator is ook niet uit de lucht gegrepen. De eerste kerk van Orthen uit de middeleeuwen - waarvan we het bestaan kennen – is ook gewijd aan de San Salvator, ofwel de 'Heilige Verlosser' Jezus Christus. Dit is bovendien de moederkerk van de Bossche Sint-Jan.

Luchtfoto van de San Salvatorkerk aan het Schaarhuisplein. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Bossche School

De architect van de nieuwe San Salvatorkerk is Paul de Graaf. Zijn ontwerp is sterk beïnvloed door de Bossche School. Deze bouwstijl komt voort uit de driejarige cursus Kerkelijke Architectuur die vanaf 1946 gegeven wordt in ’s-Hertogenbosch. Tijdens de lessen staat het gedachtegoed van Dom Hans van der Laan centraal. Hij is benedictijner monnik en architect. Ruimtewerking en evenwichtige maatverhoudingen volgens ‘het plastische getal’ vormen de kern van zijn lessen.

De Graaf legt voor de nieuwe San Salvatorkerk de nadruk op de ‘pleingedachte’. Hij ontwerpt een grote vierkante kerkzaal en plaatst het altaar, als het ware, tussen de kerkbanken. Dit ‘plein’ is volledig omringd met hoger gelegen gaanderijen: overdekte gangen met zuilen. Voor de klokkentoren laat De Graaf zich inspireren door de middeleeuwse kerkenbouw in Italië en in de doopkapel zien we de vroegchristelijke kerkenbouw goed terug.

De parochianen van Orthen staken zelf dus ook letterlijk hun handen uit de mouwen bij de bouw van de nieuwe kerk. Ze schilderden de plafondschildering in van kunstenaar Marius de Leeuw. Hij ontwierp ook de glas-in-loodramen van de San Salvatorkerk.

Eigenzinnige parochie

“De San Salvatorparochie is altijd al de belhamel van het bisdom geweest.” Dit zegt oud-pastoor Frits Bakker in 1996 tegen een journalist van het Brabants Dagblad. De kerk is op dat moment 40 jaar in gebruik. Jack Snackers, eveneens oud-pastoor van de San Salvator, bevestigt dit: "Wij komen heel duidelijk voor onze mening uit met name voor mensen die geen stem hebben: de minima, de homo's, aids-patiënten of de buitenlanders. We accepteren iedereen. Rome wil over dat soort zaken weleens moeilijk doen, maar Jezus van Nazareth weigerde ook niemand.”

Bakker en Snackers borduren met deze opvallende uitspraken voort op het werk van de eerste pastoor: Jan Schouten. De vooruitstrevende Schouten is pas 33 jaar oud als hij de leiding krijgt over de bouw van de nieuwe kerk in Orthen in de jaren 1950.

Tot zijn dood in 1967 – hij wordt slechts 47 jaar oud – bouwt Schouten aan een progressieve parochie. Hij zet zich zelfs buiten de kerk in voor de gemeenschap, bijvoorbeeld door de jongerensoos Orthinon op te richten in 1964. Nog altijd organiseert Orthinon gratis activiteiten voor de “sociaal culturele vorming” van Orthenaren.

De San Salvatorparochie heeft in 1985 een speciale ‘Jan Schoutenstichting’ in het leven geroepen om het inspirerende werk van Schouten voort te zetten en te zorgen dat iedere persoon, ongeacht aard en achtergrond, zich welkom kan voelen in de gemeenschap.

Eigen karakter

Snackers zet het vooruitstrevende werk van Schouten dus voort. In een tijd dat de leegloop in de kerken begint, trekt de progressieve San Salvatorkerk mensen uit de hele regio aan met klankconcerten, taallessen voor immigranten en sacrale dansdagen. Dit zorgt voor wrijving met de leiding van de rooms-katholieke kerk, maar die gedoogt de werkwijze van de parochie. Voorlopig.

Maria van den Dungen vestigt zich in 1973 in Orthen met haar man Leo. Na de doop van haar eerste dochter raakt ze betrokken bij de San Salvatorparochie. “Als gemeenschap hebben we stevig geïnvesteerd in het kerkgebouw. De leden van de Orthense geloofsgemeenschap hebben altijd veel over gehad voor hún kerk die gekenmerkt werd door haar geheel eigen karakter. De kerk werd lang niet alleen door Orthenaren bezocht”, vertelt ze in het boek Orthen 1200.

Pastoor Jack Snackers tijdens zijn afscheid van de San Salvatorparochie in 1989. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Conflict met het bisdom

Wanneer pastoor Frits Bakker vertrekt in 1993 besluit de bisschop van Den Bosch om zonder overleg met het parochiebestuur een nieuwe voorganger aan te stellen. De gemeenschap komt in opstand. Het bisdom laat aan de krant Trouw weten dat de parochie zich hiermee “buiten de kerk” plaatst en dreigt met “verregaande maatregelen”. Maar die blijven uit tot 2011. In de tussentijd werkt de parochie met een groep eigen voorgangers, waaronder protestantse dominees en uitgetreden priesters.

In 2011 besluit de bisschop alsnog één vaste pastoor aan te wijzen: Rob Mutsaerts. De conservatieve hulpbisschop uit zich in 2009 al over de parochie. “De San Salvatorkerk is al lang uitgeleverd aan de heidenen”, schrijft hij na de sluiting van een homohuwelijk in de kerk. Dit keer heeft het conflict met het bisdom grote gevolgen. Een groot deel van de parochianen verklaart zichzelf onafhankelijk en zoekt een nieuwe locatie.

Afscheid van pastoor Frits Bakker in 1993. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Sluiting van de kerk

Het kerkbezoek aan de San Salvator neemt na de afsplitsing snel af. Drie jaar later moet de kerk haar deuren sluiten. In eerste instantie dient het gebouw als opslagplaats voor kunst en goederen van kerken die ook zijn gesloten. In 2014 onttrekt het bisdom de Sint Salvatorkerk officieel aan de eredienst.

Dit betekent overigens niet het einde van de oudste parochie van ’s-Hertogenbosch. De in 2011 afgesplitste San Salvatorbeweging bestaat tien jaar later nog steeds. Maria van den Dungen is een van de parochianen die is meegegaan in de splitsing. Zij heeft vrede met de sluiting van het kerkgebouw: “Ik heb altijd gedacht dat de kerk als gebouw de basis voor het ‘thuisgevoel’ vormde. Toch viel dat gemis mee.”

De San Salvator in het donker, 1956. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Van trampolines naar huisartsen

In 2017 komt keten Jump XL met het plan om de kerk om te bouwen tot trampolinecentrum. Orthen protesteert fel tegen deze toekomst voor ‘hun’ San Salvator, waarna Jump XL zich terugtrekt. Na de onvrede in de buurt doet het kerkbestuur een beroep op het Herbestemmingsteam Monumenten van de gemeente. Samen zoeken ze naar een nieuwe bestemming voor de San Salvatorkerk, die al sinds 2011 officieel een gemeentelijk monument is.

In 2020 ligt er een nieuw goedgekeurd plan. Maatschappelijk Zorg Vastgoed maakt van de San Salvator een gezondheidscentrum. Na een grondige verbouwing naar ontwerp van Van Boven Architecten hebben zich onder andere twee huisartsenpraktijken, een apotheek en een logopedist zich in de oude kerk gevestigd. Om dit mogelijk te maken zijn in de oude kerkzaal onder andere twee verdiepingen gebouwd. De opening van Gezondheidscentrum San Salvator vindt plaats onder grote interesse van de buurt op 20 november 2021.

Details uit de oude kerk zijn behouden gebleven, zoals de glas-in-loodramen van Marius de Leeuw en de wijwaterbakjes. De doopkapel naast de ingang is zelfs nog helemaal intact. Het parochiebestuur H. Maria maakt de 'Devotiekapel' weer toegankelijk. De buurt kan daar vanaf 2022 weer naar binnen om bijvoorbeeld een kaarsje op te steken. De San Salvator blijft dus ook in de toekomst – geheel in lijn met de idealen van pastoor Schouten – zorg dragen voor alle Orthenaren.