Huis73: Bossche cultuurhistorie vanaf 1268!

750 jaar Bossche instellingen

Dit is een plek met een ongekende historie en cultuurhistorisch belang voor de stad: Huis73. Na samenvoeging van bibliotheek en ‘Muzerije” omvat het een compleet bouwblok tussen de Hinthamerstraat en de Binnendieze. Een greep uit de bestemmingen die de gebouwen op deze locatie in de loop der eeuwen hebben gehad: Oude Mannen- en Vrouwenhuis, bibliotheek, Refugiehuis, Bisschoppelijk Paleis, Commandement, kazerne, rechtbank, lyceum, muziekschool… Het begon allemaal met het ‘Geefhuis’, ruim 700 jaar geleden.

Het oude mannen- en vrouwenhuis ca. 1905. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Het “Geefhuis”

Al in 1268 werd in de Sint-Jan de ‘Tafel van de Heilige Geest’, de belangrijkste liefdadigheidsinstelling van de stad, opgericht. Aanvankelijk was het letterlijk een tafel waar minder bedeelden voedsel konden halen, de voedselbank avant la lettre. Al heel snel groeide de instelling voor de stedelijke armenzorg samen met de snel groeiende stad en was er een eigen gebouw noodzakelijk, precies op de plek waar nu de bibliotheek staat. Vanaf 1295 was hier de instelling gevestigd die in de volksmond “het Geefhuis” was gaan heten.

Tijdens de stadsbrand van 1419 werd het Geefhuis zwaar beschadigd en moest het worden herbouwd. Van deze grote verbouwing is de middeleeuwse vleugel langs de Sint Jozefstraat tot op de dag van vandaag bewaard gebleven.

Wat ook bewaard bleef van het middeleeuwse Geefhuis is het beroemde Geefhuisreliëf dat nu in het Noordbrabants Museum is te zien. Hierop is de bedeling van brood en schoenen uitgebeeld. Bijzonder detail is dat het reliëf rond 1520 werd gemaakt door Jan van Aken, neef van Jheronimus Bosch, die zijn atelier had in het ‘Huis van Bosch’ aan de Markt.

Adellijke woningen

Tussen het Geefhuis en het straatje In den Boerenmouw stonden in de middeleeuwen particuliere woonhuizen. Het waren aanzienlijke, grote huizen die eigendom waren van adellijke geslachten. Direct tegen het Geefhuis stond het ‘Huis van Cloetingen’, dat in de zestiende eeuw in het bezit was van de heren van Cloetingen (Zeeland). Daarnaast was een poort en aan de zijde van In den Boerenmouw stond het enorme ‘Huis van Doerne’, dat in bezit was van de heren van Deurne (Peelland).

In het huidige complex zijn, ondanks latere verbouwingen, nog grote delen van het Huis van Cloetingen en het Huis van Doerne bewaard gebleven. Deze zijn gedeeltelijk nog steeds zichtbaar.

Oude Mannen- en Vrouwenhuis

In 1824 was er het plan om het Geefhuis te slopen om hier de nieuwe Nederlands Hervormde Kerk te bouwen, die uiteindelijk aan de Kerkstraat verrees. Toen dit plan niet doorging, werd het complex verbouwd tot Oude Mannen- en Vrouwenhuis: het eerste ‘bejaardenhuis’ van de stad. Toen werd ook de monumentale gevel die er nu nog staat, opgetrokken. De bejaarden bleven hier wonen tot in de jaren zestig van de vorige eeuw. Het bejaardenhuis stierf langzaam uit en de laatste bewoners verhuisden naar de Anthoniegaarde.

Pentekening van de voorgevel van het Oude Mannen- en Vrouwenhuis, 1840
Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Refugiehuis en Bisschoppelijk Paleis

Het Huis van Cloetingen kwam aan het einde van de zestiende eeuw in het bezit van de rijke Abdij van Tongerlo, waarvoor het als Refugiehuis (vluchtplaats voor kloosterlingen in tijden van oorlog) diende. Toen de abt van Tongerlo, Metsius, in 1570 werd benoemd tot de tweede bisschop van ’s-Hertogenbosch, ging hij er zelf wonen. Hij verwierf het naastgelegen Hof van Doerne, verbond de huizen met elkaar en verbouwde het complex tot een uitgebreid Bisschoppelijk Hof. Dit Bisschoppelijk Paleis bleef in functie tot dat de stad in 1629 in Staatse handen kwam en het paleis door de Hollanders in beslag werd genomen.

Commandement en kazerne

Na de val van de stad kreeg het paleis een militaire functie en werd het in gebruik genomen als ‘Commandement’. In de volksmond heette het “Commandeurshuis”, omdat de Commandeur (Commandant) van het in de stad gelegerde militaire garnizoen er woonde. In 1764 werden de oude voorgevels, die deels nog van de middeleeuwse huizen waren, vervangen door een brede, nu nog steeds bestaande monumentale voorgevel. Bijzonder is dat de bouwtekeningen van deze verbouwing nog steeds op het stadsarchief worden bewaard. Na de verovering van de stad door de Fransen in 1794 werd het Commandement ingericht als kazerne.

Vooraanzicht van 't Commandement te 's-Hertogenbosch, ca. 1763. Bekijk in Beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

Gerechtshof

Twee jaar later al, in 1796, verbouwden de Fransen het complex tot ‘Hof van Justitie van Brabant’ en in 1802 werd er ook de ‘Departementale Rekenkamer van Brabant’ gevestigd. Na de stichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1815 werden de gebouwen weer eigendom van het Rijk en kregen ze aanvankelijk de bestemming van Commandement weer terug.

Maar in 1828 volgde een ingrijpende verbouwing tot gerechtshof. “Paleis van Justitie voor het Hof van Assises”, zo luidde de nieuwe naam. In die periode werden aan de achterzijde twee nieuwe rechtszalen gebouwd, een aan de Binnendieze en een langs In den Boerenmouw. Deze zalen met fraaie stucplafonds en een bijzondere geschiedenis, zijn enkele jaren geleden gerestaureerd en worden nog steeds gebruikt. Na een grondwetswijziging en bestuurlijke reorganisatie in 1828 werd het complex Arrondissementsrechtbank en provinciaal Hof van Justitie.

In het midden is het Oude Mannen- en Vrouwenhuis afgebeeld rechts daarnaast Paleis van Justitie voor het Hof van Assises, 1860.
Bekijk in Beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

Pentekening van de voorgevel van het Paleis van Justitie, 1840.
Bekijk in Beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

1935-1940 Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie

R.K. Lycea

In 1922 is er een nieuw gerechtshof gebouwd aan de Spinhuiswal en deed het Rijk het oude hof aan de Hinthamerstraat van de hand. Toen werd het complex verbouwd voor de huisvesting van de rooms-katholieke Lycea, de belangrijkste middelbare school in de stad. In het deel aan de Hinthamerstraat werd het meisjeslyceum (het “Marialyceum”) ondergebracht.

Voor de jongens verrees er een nieuw gebouw aan de overzijde van de Binnendieze. Veertig jaar lang was een smal, “zwaarbewaakt” bruggetje over de Binnendieze de enige verbinding tussen de twee scholen. Nadat de lycea aan het einde van de jaren vijftig verhuisden naar de nieuwbouw van het Sint-Janslyceum op Zuid, moest er opnieuw een bestemming voor de gebouwen worden gezocht.

RK Lycea, 1960-1970. Bekijk in Beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

Bibliotheek

In de jaren zeventig kreeg het monumentale complex, inmiddels rijksmonument, een geheel nieuwe, publieke bestemming. Het werd in 1973-1974 omgebouwd tot bibliotheek, de functie die het gebouw nu nog steeds heeft. De middeleeuwse vleugel werd vakkundig gerestaureerd en de grote binnenplaats werd voorzien van een moderne overkapping, waarmee het bruikbare oppervlakte enorm werd vergroot.

Huis73, 2020. De twee daken met oranje pannen zijn de twee rechtszalen die aan het begin van de negentiende eeuw werden gebouwd.

Muziekschool: ‘Jeroen Boschhuis’, later ‘Muzerije’

Na een ingrijpende verbouwing werd in 1964 het ‘Jeroen Boschhuis’ geopend: de Stedelijke Muziekschool. Een van de oude rechtszalen werd omgebouwd tot film- en lezingenzaal met een oplopende tribune. Vanaf 1986 onder de naam ‘Muzerije” die behalve de stedelijke muziekschool ook een kleinschalige theater-bioscoop bevatte. Zo’n vijftien jaar geleden werd de Muzerije stevig verbouwd en werd de binnenplaats geheel overkapt.

Duizenden Bosschenaren, jong en oud, genoten hier hun muziekonderwijs en gingen na afloop van de les nog even naar de naastgelegen “Bieb”.

De toekomst

Het ziet ernaar uit dat er nog lang geen einde komt aan de culturele bestemming van deze fraaie plek in de binnenstad, die een bijzonder hoge monumentale en cultuurhistorische waarde bezit. Met Huis73 als een eigentijds cultureel centrum waar alles samenkomt.

Het is een geliefde en gewaardeerde plek, waar alle inwoners en bezoekers van ’s-Hertogenbosch graag komen. Een omgeving waar jong en oud kunnen genieten van literatuur, kunst, dans, theater en muziek; waar ze uitgedaagd worden om zelf iets te creëren, iets nieuws te leren en hun eigen verhaal te vertellen. Levendig, maar ook met ruimte om je terug te trekken en na te denken, te studeren, ergens aan te werken of zomaar te ontspannen.