Een eeuwenoude kerststal in steen op de Sint-Jan

Elk jaar is het in december en januari weer dringen in onze Sint-Jan. Al vanaf de vijftiger jaren van de vorige eeuw komen ouders met hun kinderen van heinde en verre om naar de enorme kerststal kijken. Prachtig, zeker, maar als je in alle rust het hele kerstverhaal tot in detail wil bekijken kun je dat echt beter buiten doen. Dat deden ze eeuwen geleden ook al. Plaatjes kijken, want lang niet iedereen kon lezen en schrijven.

Maar wat veel bezoekers niet weten is dat de Sint-Jan al eeuwen een kerststal in steen heeft aan de buitenkant. Loop maar naar het zuidertransept (aan de kant van de Parade). Volg het hek dat om de kerk heen staat, richting Choorstraat. Kijk al lopend omhoog (wel oppassen dat je je nek niet breekt op de ongelijke kinderkopjes) naar de driehoekige natuurstenen siergevels aan weerszijden van de raamspitsen. Ze zijn voorzien van prachtig beeldhouwwerk. Zo’n gevelelement wordt een “wimberg” genoemd.

De ramen van Sint-Jan waarboven zich de wimbergen bevinden

Een unieke kerststal

Lopend om het koor zie je eerst enkele wimbergen met allerlei bizarre figuren en ondieren, zoals draken, leeuwen en zelfs een eenhoorn. Maar dan, bij de eerste straalkapel begint een doorlopende voorstelling in twaalf bedrijven. Je zou dat de oudste kerststal van ’s-Hertogenbosch kunnen noemen.

De voorstellingen zijn gebaseerd op het verhaal zoals de evangelisten het in de Bijbel hebben opgeschreven. Een dergelijke serie kom je op geen enkele andere gotische kerk tegen, het is een uniek aspect van onze Sint-Jan. Het begint met Maria in de tempel en eindigt met de vlucht naar Egypte.

Drie wimbergen, v.l.n.r. de verloving van Maria en Jozef, de boodschap van Gabriël aan Maria en het bezoek van Maria aan Elisabeth

De oorspronkelijke wimbergen van de straalkapellen werden gemaakt rond het jaar 1400. Inmiddels zijn ze allemaal al enkele keren opnieuw gemaakt omdat ze erg te lijden hebben in ons Nederlandse klimaat. De wimbergen van de straalkapellen werden tussen 1928-1932 vervangen door nieuwgemaakte kopieën.

De oorspronkelijke voorstellingen waren toen soms vrijwel onherkenbaar verweerd. De beeldhouwers moesten zich dan baseren op schetsen en foto’s die er in het verleden van waren gemaakt. Of soms gewoon gokken hoe het er vroeger uit had gezien.

Uit later onderzoek blijkt dat er bij zo’n 'remake' wel eens iets te vrij werd geïnterpreteerd. Maar ook deze replica’s bleken niet voor de eeuwigheid te behouden. In 1984 werd een flink aantal opnieuw gemaakt. Enkele originele wimbergen van rond 1400 zijn overigens nog steeds te zien in Sint-Jansmuseum De Bouwloods.

     Plattegrond van de Sint-Jan met de twaalf wimbergen

We zullen onze kerststal eens bekijken aan de hand van de foto’s die rond 1932 werden gemaakt van de toen pas gerestaureerde wimbergen. Van deze serie is de helft vandaag de dag nog steeds te zien, de andere helft werd in 1984 vervangen door een nieuwe kopie.

1. Maria in de tempel

We zien hieronder twee mensen afgebeeld. Rechts een vrouw die een boek vasthoudt, links een man met een joodse wetsrol in zijn handen. Deze priester maakt Maria wegwijs in de heilige schriften.

Wimberg 1: Maria in de tempel

2. Verloving van Maria en Jozef  

Links staat Maria met een boek, linksachter haar een kleine figuur die een hand op haar bovenarm legt. Rechts van Maria zien we een hogepriester met een mijter op zijn hoofd. De bebaarde man uiterst rechts  is Jozef. Hij houdt zijn rechterarm achter de rug van de hogepriester. Hoe weten we dat de rechtse figuur Jozef is? Door de stok met bladknoppen in zijn rechterhand. Dat stelt de “bloeiende herdersstaf” voor die volgens een oeroude legende het herkenningsteken is dat het hier gaat om Jozef als aanstaande bruidegom van Maria.

Wimberg 2: Verloving van Maria en Jozef

3. De boodschap van de engel Gabriël aan Maria

Links de engel Gabriël die Maria vertelt dat ze een zoon verwacht. Ook hier draagt Maria weer een boek, dit keer geopend. Links van haar is een vaas met lelies zichtbaar, symbool voor haar maagdelijkheid. De engel houdt een kleine staf vast met een lelieknop (fleur de lis). Die lelieknop is zeer waarschijnlijk een eigen interpretatie door de restaurator.

Wimberg 3: De boodschap van de engel Gabriël aan Maria

4. Bezoek van Maria aan haar nicht Elisabeth

De engel Gabriël vertelt Maria ook dat haar oudere nicht Elisabeth al zes maanden zwanger is. Dus gaat Maria bij haar op bezoek. Links is Maria afgebeeld en rechts Elisabeth. Het oorspronkelijke reliëf was zo ernstig verweerd en beschadigd dat de figuren bijna onherkenbaar waren.

Wimberg 4: Bezoek van Maria aan haar nicht Elisabeth

5. Geboorte van Christus

Hier herkennen we het tafereel in de kerststal. Links zie je bovenin een doedelzak spelende herder. Linksonder staat Jozef met boven zijn hoofd hun ingebakerde kindje Jezus en rechts daarvan een figuur met een hoofddoek. Aan de rechterkant zien we op de voorgrond Maria.

Achter haar zien we van rechts naar links: de profeet Jesaja met boek, muts en stok, de os en de ezel en twee vrouwenfiguren, waarvan er een op het linkerdeel van de wimberg staat. De twee vrouwen zijn vermoedelijk vroedvrouwen maar bij de restauratie is de vrouw links om onduidelijke redenen tot engel 'gepromoveerd'.

Wimberg 5: Geboorte van Christus

6. Besnijdenis van Jezus

Jezus wordt besneden als hij acht dagen oud is. De priester, die het ritueel zal gaan uitvoeren, staat links, met zijn hand op het kussen waarop Jezus ligt. Links van hem zien we een vrouwenfiguur, misschien een vroedvrouw. Boven het kindje Jezus zien we het hoofd van een vrouw, waarschijnlijk Maria. De bebaarde man rechts is Jozef. Hij reikt het rituele mes aan. Dit enorme mes lijkt ietwat buitenproportioneel voor het gestelde doel.

Wimberg 6: Besnijdenis van Jezus

7. Kamelen en koningen

Links een man met baard, vermoedelijk een kamelendrijver. Hij heeft een muts op de lange lokken en houdt een stok vast. Hij draagt een riem met bloemmotieven om zijn middel, net als de andere twee figuren op de rechterhelft van de wimberg. Rechts van hem zien we van boven naar beneden drie kamelenkoppen. Boven de onderste kop is zijn linkerhand zichtbaar met daarin een touw. Waarschijnlijk een soort teugel.

Op de rechterhelft staan de koningen Caspar en Balthasar (de derde koning treffen we aan op de volgende wimberg). Ze hebben geschenken voor Jezus bij zich: een kunstig gevormd kistje en een hoge vaas met deksel. De inhoud laat zich raden: mirre (een soort geurige hars) en wierook.

Wimberg 7: Kamelen en koningen

8. Aanbidding van het Kind door een Koning

Links knielt koning Melchior, met zijn kroon in de rechterhand. In zijn linkerhand houdt hij een ciborie-achtig vat. Daarin moet goud hebben gezeten want dat is wat hij volgens het kerstverhaal als geboortegeschenk had meegebracht. Opvallend is dat deze koning heel anders gekleed is dan de andere twee op de vorige wimberg. Rechts staat Maria met Jezus op de arm. Links van haar een engel met een -helaas onleesbare- spreukband ('banderol') in de handen.

Wimberg 8: Aanbidding van het Kind door een Koning

9. Presentatie van Jezus in de tempel

Volgens de joodse religieuze wetten moet ieder eerstgeboren kind aan God worden aangeboden en weer vrijgekocht. Daarbij moet een offer worden gebracht, bijvoorbeeld een lam of twee duiven. Links van Maria staat een jonge vrouw, waarschijnlijk een bediende. Ze draagt een kooi met twee duiven en in de linkerhand een kaars. Maria strekt haar handen uit om haar zoon over te nemen van Simeon die op de rechterhelft van de wimberg het kind vasthoudt boven een altaar. 

Wimberg 9: Presentatie van Jezus in de tempel

10. Kindermoord in Bethlehem

Herodes heeft gehoord dat er een nieuwe Koning der Joden is geboren. Om zijn positie veilig te stellen geeft hij opdracht aan zijn soldaten om alle jongetjes jonger dan twee jaar te doden. Links staat een soldaat met helm op en gekleed in een maliënkolder. Hij houdt een kind bij de voetjes vast en staat op het punt dit met zijn zwaard te doden. Rechts is koning Herodes afgebeeld met kroon en scepter.

Wimberg 10: Kindermoord in Bethlehem

11. Soldaten en Jozef met kind op de arm

Het linkerdeel is duidelijk: twee soldaten, met maliënmutsen, de een gewapend met een stok, de ander met een zwaard in de hand. Over de figuur op het rechterdeel zijn veel twijfels. De oorspronkelijke wimberg was vooral aan die kant vrijwel onherkenbaar beschadigd en verweerd. Uiteindelijk werd bij het maken van de nieuwe versie gekozen voor een afbeelding van Jozef met Jezus op zijn arm. Links van hem een mand met het wonderbaarlijk snel gerijpte koren in Egypte, overeenkomstig de vaak uitgebeelde legende.

Wimberg 11: Soldaten en Jozef met kind op de arm

12. Vlucht naar Egypte

Jozef en Maria zijn door een engel gewaarschuwd voor de moordende soldaten van Herodes. Dus slaan ze met Jezus op de vlucht naar Egypte. Links zit Maria met de in doeken gewikkelde Jezus op de ezel. De achterpoten van de ezel zijn helemaal onderin de punt zichtbaar, zijn hoeven staan op de kraagsteen. Zijn kop staat op de rechterhelft van de wimberg. Daar staat Jozef in een lange reismantel. Hij houdt de teugels van de ezel vast. Op de achtergrond zien we gestileerde bomen om aan te geven dat deze scene zich buiten afspeelt.

Wimberg 12: Vlucht naar Egypte

Ga kijken, ga kijken!

En daarmee wordt het kerstverhaal afgesloten. Is het niet een wonderlijk idee dat dit al eeuwen op onze prachtkerk staat en dat er in onze tijd bijna niemand meer naar kijkt? Sterker nog, de meeste voorbijgangers, waaronder ook trouwe kerkgangers, weten niet eens wat er allemaal te zien is aan de buitenkant van deze kerk.

Het advies luidt dus: Ga, zodra de temperatuur weer wat aangenamer wordt, met een comfortabele opvouwbare tuinstoel en een verrekijker lekker in de tuin van de Sint-Jan zitten en kijk en geniet. Schuif van tijd tot tijd een stukje op. Echt, je weet niet wat je ziet. Doen! 

Geschreven door Len Janssens

Bronnen:

• Glaudemans, R.; De Sint-Jan te ’s-Hertogenbosch; Bouwgeschiedenis en bouwsculptuur 1250-1550; WBooks, Zwolle; 2017.
• www.bossche-encyclopedie.nl