Handluiden klokken toren Sint-Jan

Voor de Bosschenaar is het een vertrouwd geluid: het klokkengelui van de Sint-Jan. Van de diepe tonen van de eeuwenoude Noteman die ieder uur door de stad galmen tot de heldere klanken van het jonge Angelusklokje dat driemaal daags luidt.

De Noteman en het Angelusklokje zijn in het gezelschap van negen luidklokken. Met z’n elven vormen ze het zogenaamde ‘elfgelui’. Ze wegen samen ongeveer 18.000 kilo en hangen in de klokkenstoel op de vierde verdieping van de toren, met uitzondering van het Angelusklokje dat in de torenspits hangt.

Sinds de restauratie van de Sint-Janstoren in 2021 is het weer mogelijk om de zeven laagst hangende klokken in de Sint-Jan met de hand te luiden, inclusief de 5750 kilo wegende Noteman. Dit was voor het laatst mogelijk in 1954.

De touwen waarmee de klokken in de toren van de Sint-Jan handmatig kunnen worden geluid.

De oudste klokken van het elfgelui

De Sint-Jan heeft pas sinds 2004 een elfgelui. De ontstaansgeschiedenis strekt zich uit over meerdere eeuwen. In het jaar 1641 goot Jacob Noteman uit Leeuwarden tien klokken voor de Sint-Jan. De zwaarste klok van dit tiental is de zogenaamde Noteman. Met een gewicht van ongeveer 5750 kg en een diameter van ongeveer 215 cm hangt hij nog steeds in de toren en wordt hij gebruikt als slagklok voor het hele uur, carillonklok en luidklok.

Dit is de zwaarste klok in de toren van de Sint-Jan. Hij heet 'Noteman' en weegt 5750 kg.

In 1872 goot de Leuvense gieter Van Aerschodt een nieuwe beiaard voor de Sint-Jan. Het is niet bekend uit hoeveel luidklokken deze beiaard bestond, maar de Noteman en de drie laagste klokken die nu nog steeds in de toren hangen, hoorden hier bij.

In 1925 onderging het gelui een gedaanteverwisseling. Op de Noteman en de drie laagste luidklokken na werd het beiaard van van Aerschodt omgesmolten. In de torenspits ‘ontdekte’ men een klok die door de gebroeders Hemony was gegoten voor de stad ’s-Hertogenbosch. Deze klok had vóór 1872 waarschijnlijk ook al dienstgedaan, maar was daarna stilgelegd. In 1925 is de Hemony-klok opnieuw in het gelui opgenomen. Vanaf toen had de Sint-Jan een ‘vijfgelui’.

Schenking van een klok door de gebr. Mosmans in 1925. Links Jan Mosmans, in het midden Alphons Mosmans.

Van vijf naar elf

Bij de restauratie in de jaren 1970 is de beiaard uitgebreid met twee basklokken en een Angelusklok, gegoten door Koninklijke Eijsbouts. Hierdoor ontstond op advies van de toenmalige stadsbeiaardier Sjef van Balkom de Dorische toonladder en kreeg de Sint-Jan een achtgelui.

In 2004 werd de Sint-Jacob, de op één na grootste kerk van Den Bosch, door het kerkbestuur verkocht. De nieuwe eigenaar mocht de klokken niet meer luiden. Hij schonk ze daarom aan de gemeente ‘s-Hertogenbosch om als luidklokken dienst te doen in de Sint-Jan. Met deze klokken is het gat tussen de zeven luidklokken en de Angelusklok opgevuld. De nieuwe reeks bestaat nu uit de volledige Dorische toonladder: het elfgelui.

In de vorige eeuw stond de toren van de Sint-Jan ook  in de steigers. Het precieze jaartal van deze foto is onbekend.

Terugkeer van het handgelui

Vanaf 1954 was het niet meer mogelijk om de klokken van de Sint-Jan met de hand te luiden. De gemeente stapte toen over op het aandrijven met elektromotoren. Om de luidklokken geschikt te maken voor het aandrijven met een elektromotor zijn ze aan een krukas opgehangen. Hierdoor is de klank van de klokken veranderd: het geluid is zachter en wellicht aangenamer voor omwonenden. 

Vóór 1954 waren er volgens Toon van Balkom (1886-1958), voormalig stadsbeiaardier van ’s-Hertogenbosch, wel tien man nodig om de Noteman aan het luiden te krijgen. De luidklokken hingen toen nog aan een rechte as waardoor het luiden zo’n zwaar karwei was.

Na bijna zeventig jaar heeft de gemeente ’s-Hertogenbosch dit besluit voor een deel teruggedraaid. Er is tijdens de restauratie van de Sint-Janstoren in 2021 een extra luidwiel gemonteerd op de zeven laagste klokken. Hierdoor is het luiden met de hand weer mogelijk naast de elektrische optie. De klokken blijven aan een krukas hangen, zodat zij gemakkelijker met de hand in beweging zijn te krijgen.

Deze zeven klokken die nu weer met lange touwen te luiden zijn, vormen het Dorisch gelui van de jaren zeventig. Deze luidtouwen hangen op de tentoonstellingszolder van de toren. Met handluiden is een afwisselender geluid voor te brengen en inwoners kunnen nu zelf worden betrokken bij dit bijzondere stukje cultureel erfgoed. De luidplaats is ingericht op de tentoonstellingszolder op de tweede verdieping. Wil men het elfgelui laten horen, dan is men aangewezen op de elektromotoren. 

De klokken van de Sint-jan werden voor het eerst in ruim 65 jaar weer met de hand geluid.

Luiden van de klokken

Het complete elfgelui klinkt alleen bij bijzondere gelegenheden. De klokken kunnen los van elkaar in verschillende combinaties worden geluid. Meestal klinken de klokken een kwartier voor de protestantste kerkdiensten en katholieke missen, trouwerijen en begrafenissen. Er wordt ook geluid bij (nationale) feest- en gedenkdagen zoals Pasen, Kerstmis, Koningsdag, dodenherdenking en dergelijke.

Klokkenwandeling

Wil je graag meer weten over de bijzondere klokken in ‘s-Hertogenbosch. Op initiatief van het Klokkenluiders gilde en de Bossche Beiaardstichting is, in samenwerking met Erfgoed, een klokkenwandeling ontwikkeld. Deze stadswandeling voert je langs tien bijzondere klokken en beiaarden.

Benieuwd hoe de Bossche klokken en beiaarden klinken? Download dan de 'Klokkenwandeling' via de Erfgoed 's-Hertogenbosch Route App!

De wandelroute voert je langs tien locaties. In de app krijg je bij elk punt informatie over het gebouw en de klokken. Ook zijn er audio opnames te beluisteren van de klokken in actie! De wandeling is 2.5 kilometer lang en is goed te lopen in anderhalf uur.