Het Bossche Kruithuis

Het Kruithuis aan de Citadellaan in ’s-Hertogenbosch is een bijzonder gebouw uit de zeventiende eeuw. Dit rijksmonument is het laatste nog bestaande Kruithuis uit de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) in ons land. Het is, zoals de naam al zegt, oorspronkelijk ontworpen om buskruit veilig te bewaren.

Kruithuis 1900-1920.

Tijdens de ‘rust’ van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) zijn de verdedigingswerken van ’s-Hertogenbosch gerenoveerd en uitgebreid. Op verschillende locaties in de stad werd in die tijd munitie opgeslagen. Dit gebeurde vooral in de torens en rondelen van de stadsmuren. Na een brand nabij een van deze kruitopslagplaatsen werd besloten tot de bouw van een nieuw, verder van de bebouwing gelegen stadskruithuis.

De bouwkundig ingenieur en stadsarchitect Jan van der Wege kreeg hiervoor in 1616 de opdracht. Samen met een stadsbestuurder bezocht hij gedurende deze vredesperiode verschillende kruithuizen in het ‘vijandige’ Holland. Aan de hand van het ontwerp van Van der Wege werd tussen 1618 en 1620  het Bossche stedelijk Kruithuis gebouwd.

Kruithuis rond 1900.

Het gebouw

Het Kruithuis is een zeshoekig gebouw, gemaakt van baksteen en natuursteen. Aan de stadszijde werd het gebouw afgesloten met een dikke muur met een overdekte galerij. De buitenmuren van het gebouw zijn wel 1 meter dik. Oorspronkelijk zaten er in deze buitenmuren geen ramen. In het gebouw bevindt zich een binnenplaats. Er zijn twee gemetselde, zeshoekige traptorentjes met wenteltrap op de buitenhoeken. Om het gebouw liep een gracht, die in 1769 gedempt, maar bij de restauratie in 1975 hersteld is.

Er was slechts één toegangspoort, en wel aan de kant van de stadswallen, dus van de stad af. Het dak van het gebouw heeft een lichte constructie. Ook de muren rond de binnenplaats zijn minder dik. Bij een eventuele ontploffing zou de druk daardoor omhoog gaan en van de stad af. De totale bouwsom bedroeg 22.748 gulden, 4 stuivers en 6 oortjes, die met veel moeite in fases bijeen werd gebracht. De laatste rekening van de bouw van het Kruithuis werd betaald op 27 september 1621. Acht jaar later, na de inname van de stad, kwam het gebouw in Staatse handen. Hieraan herinnert het wapen van de Republiek der Verenigde Nederlanden boven de toegangspoort.

Plattegronden van het Kruithuis rond 1875.

Door de eeuwen heen

In de 19e eeuw werd de open galerij van het Kruithuis dichtgemetseld, en werden in de buitengevel ramen aangebracht. Door de aanleg van de Zuid-Willemsvaart (1823-1826) ging de dikke buitenmuur dienstdoen als grondkering van de kanaaldijk.

Tot de eerste helft van de twintigste eeuw was het gebouw eigendom van het rijk en had het vooral een militaire functie. In de negentiende eeuw werd het vaak met de naam ‘het laboratorium’ aangeduid. Dat is een ruimte waarin munitie voor geschut en (hand)vuurwapens vervaardigd of voor gebruik gereed gemaakt worden. Later was het gebouw in gebruik als opslagplaats. In de jaren dertig van de twintigste eeuw waren gebouw en omgeving sterk in verval en wilde het stadsbestuur dit van het Rijk in eigendom krijgen.

Bezoek aan het Kruithuis door de minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen prof. dr. J.R. Slotemaker de Bruïne. De minister samen met o.a. burgemeester Van Lanschot bij de toegangspoort van het Kruithuis, destijds nog in gebruik als wapen- en munitiedepot. Foto uit 1937.

Bestuur en leden van het Brabants Orkest op de binnenplaats. Foto uit januari 1951. 

Pas in 1947 kwam het gebouw, door ruiling met de Mortelkazerne, weer in handen van de gemeente. Hier vonden vanaf die tijd de cursussen ‘kerkelijke architectuur’ onder leiding van Dom. H. van der Laan O.S.B. plaats. Hieruit is de bekende architectuurstroming van de ‘Bossche School’ voortgekomen. Ook gebruikte Het Brabants Orkest het gebouw als repetitielokaal. In 1964 werd het historische gebouw gerestaureerd. Later vonden de Gemeentelijke Tentoonstellingsdienst en van 1972-1994 het Stedelijk Museum voor Hedendaagse Kunst er onderdak. In 1975 werd het gebouw  opnieuw grondige gerestaureerd, terwijl toen ook de oude gracht met brug hersteld werd.

Tussen 2020 en 2024 is het Kruithuis gerestaureerd. Het monument heeft een nieuwe bestemming gekregen als Museum Kruithuis.