Nooit gebouwd: Een neogotische Sint-Cathrien

De Sint-Cathrien in 's-Hertogenbosch heeft een imponerende koepel sinds de grote verbouwing in 1916. De schepping van architect Jan Stuyt (1868-1934) was er bijna niet gekomen, getuige enkele ontwerptekeningen uit het begin van de twintigste eeuw.

Eeuwen van verval

De Sint-Catharinakerk, in 's-Hertogenbosch gewoon de (Sint-)Cathrien of Kruiskerk genoemd, kent een bijna vijfhonderdjarige bouwgeschiedenis. Ergens in het begin van de zestiende eeuw bouwden de kruisbroeders hier hun laatgotische klooster met kloosterkerk, die een eeuw later nog werd vergroot. Het prachtige, over de Binnendieze gebouwde priesterkoor van de kerk is nu nog steeds te bewonderen. Na de val van de stad in 1629 en de confiscatie van het klooster door de Staat volgden eeuwen van verval. De kerk werd aanvankelijk ingericht als protestants bedehuis en het klooster werd een militaire gevangenis. In de Franse tijd werd de kerk omgebouwd tot paardenstal, hooimagazijn en militaire broodbakkerij. Pas in 1810 gaf Napoleon de kerk terug aan de katholieken, waarna de parochiekerk werd hersteld. 

De tot waterstaatskerk omgebouwde kloosterkerk, omstreeks 1900 gefotografeerd vanaf de Spinhuiswal. (Bron: Erfgoed 's-Hertogenbosch)

Bouwplannen

In de periode 1842-1844 werd de kerk grondig verbouwd in waterstaatsstijl. Er werd een dwarsschip gebouwd met een centrale koepel, maar het gotische priesterkoor bleef behouden. In deze vorm kennen we de Cathrien nog van foto’s en opmetingen van rond 1900. In 1913 werden opnieuw plannen voor een grote verbouwing gesmeed en het jaar erop werd maar liefst 40.000 gulden ingezameld voor de te vergroten parochiekerk. In 1916 begon de bouw van een nieuwe kerk, naar ontwerp van architect Jan Stuyt. Enkele ontwerptekeningen in het archief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) werpen nieuw licht op de periode 1913-1916, vlak voordat Stuyt de huidige kerk ontwierp. 

Plattegrond van de Sint-Cathrien omstreeks 1913, voorafgaand aan de grote verbouwing door Jan Stuyt. (Bron: archief RCE Amersfoort)

Plan A versus plan B

De tekeningen tonen een neogotisch ontwerp voor een ruime parochiekerk die naadloos aansluit op het gotische koor boven de Binnendieze. De kerk zou een ruim dwarsschip krijgen, met vier kapellen aan de oostzijde en twee aan de westzijde. Tegen de voorgevel zou een sierlijke traptoren komen en op de nok van het dak een forse dakruiter. De middeleeuwse sacristie en de zeventiende-eeuwse voormalige pastorie zouden blijven bestaan en worden in de plannen opgenomen. In het eerste getekende plan blijft behalve het priesterkoor ook een groot deel van het schip van de oude kerk gehandhaafd. Opvallend zijn ook de relatief eenvoudige gewelven die zijn ingetekend. In het uitgewerkte ontwerp, plan A genoemd, zijn veel rijkere netgewelven getekend. In alle ontwerpen worden de dichtgemetselde vensters van het oude koor weer geopend en hersteld. Er werd nog een derde variant getekend, plan B genoemd, waarbij de zijbeuken aanzienlijk breder waren zodat er meer gelovigen een plaats zouden kunnen vinden in de kerk.

Ontwerp voor een neogotische Sint-Cathrien (niet uitgevoerd), langs- en dwarsdoorsnedes omstreeks 1913-1916. (Foto: archief RCE Amersfoort)

Onbekende ontwerper

Doordat de bijbehorende correspondentie ontbreekt en de tekeningen niet zijn gedateerd of gesigneerd, blijft het helaas onbekend wie het ontwerp voor de neogotische Cathrien heeft gemaakt. Volgens de kenner van de neogotiek en bovendien Stuyt-specialist Wies van Leeuwen lijkt de tekenstijl sterk op die van medewerkers van het toenmalige Rijksbureau voor de Monumentenzorg, de voorganger van de RCE. De details van het ontwerp doen hem denken aan de Bredase Annakerk van Joseph Cuypers en Jan Stuyt. Zou Stuyt dan toch betrokken zijn geweest bij deze eerste plannen, voordat hij zijn plannen voor de grote koepelbouw ontvouwde? Ongetwijfeld was het behoud van het laatgotische priesterkoor bij de uitvoering van de neogotische plannen beter tot zijn recht gekomen, zowel in het interieur als in de architectuur. Maar in dat geval hadden de Bosschenaren in hun stadsgezicht de fenomenale koepel van Jan Stuyt moeten ontberen…

De koepel van de kerk gezien vanaf de zuidzijde achter Sint Jorisstraat, rond 1965. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch) 

De kerk gezien vanaf de Parklaan met op de voorgrond de pastorie in 1988. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch)

Geschreven door: Ronald Glaudemans
Dit artikel verscheen eerder in Bossche Kringen.