De Pieckepoort: weer in beeld

De Pieckepoort in volle glorie. Reconstructie van de situatie circa 1500, gezien uit het westen.

Waar nu het Wilhelminaplein is stond ooit de Pieckepoort, de mooiste stadspoort van ’s-Hertogenbosch. Volgens sommige kroniekschrijvers zelfs de mooiste van de Lage Landen. Reizigers die vanuit Vught de stad naderden raakten ongetwijfeld onder de indruk van dit machtige bouwsel met zijn vele torens. En dat was natuurlijk ook de bedoeling. Maar deze poort werd niet in een keer zo gebouwd: ze was het resultaat van verschillende uitbreidingen en toevoegingen. En jammer genoeg heeft het gebouw ook maar vrij kort er zo prachtig uitgezien. Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek maakt de verschillende bouwfasen van deze poort duidelijk. Opgravingen die er de laatste jaren zijn gedaan, geven een schat aan informatie prijs.

Ontstaan en groei van de stad

In de 12^e eeuw vestigden zich de eerste handelaren op een zandheuvel in het moeras. Dat was het begin van de stad ’s-Hertogenbosch. De eerste, 13^e-eeuwse, stadsmuur bleek al snel een obstakel voor de groei en bloei van de stad . Dus werd het gebied uitgebreid en verrees een nieuwe stadsmuur om de sterk vergrote stad.

Deze tweede stadsmuur van ‘s-Hertogenbosch kruiste de Vughterstraat ter hoogte van de Kuipertjeswal. Daar werd rond 1318 de Kruispoort (of Vughter-binnenpoort) gebouwd. Buiten deze poort begon de Vughterdijk. Dat was letterlijk een dijk in laaggelegen gebied die de doorgaande weg naar Vught vormde. Langs de dijk werden al snel huizen gebouwd. Vervolgens werd deze ‘Vughteruitleg’ rond 1350 bij de stad werd getrokken. Het gebied werd echter niet direct ommuurd.  

Oudste vermelding

De ‘Pickenpoert’ wordt verschillende keren genoemd in het Bosch Protocol (registers van vrijwillige rechtspraak vanaf 1367 tot 1811). De oudste vermeldingen dateren van 1384 , 1390 en 1399. Vermoedelijk bevond zich toen rond de Vughteruitleg een aarden wal, waaraan mogelijk pas rond 1500 een muur met muurtorens werd toegevoegd. De rivier de Dommel vormde langs dit deel van de muur de stadsgracht. De Vughter- of Pickepoort (ook gespeld als Pieckepoort) werd de belangrijkste toegang van de stad vanuit het zuiden.

De naam

Waarom de poort bekend raakte onder de naam Pieckepoort is uiterst onzeker. Diverse geschiedschrijvers hebben daarvoor niet verder onderbouwde verklaringen gegeven. Zo zou de naam verwijzen naar piekeniers die tijdens de Gelderse oorlog de stad binnenkwamen. Of naar de hebzuchtige Hollanders die ‘pickaerts’ werden genoemd. Ook wordt een familie Pieck als naamgever genoemd. Maar waarschijnlijker is dat de ‘pieken’ verwijzen naar de vele torens en torentjes die de poort in zijn gloriedagen telde.

3D reconstructie Pieckepoort rond 1500

Accepteer cookies om deze content te zien.

Stel je cookie voorkeuren in

De eerste bouw: eind veertiende eeuw

Archeologisch onderzoek in 2016 toont aan dat de oudste fase van de poort bestond uit twee hoofdtorens met daarvoor een voorpoort met waterdoorlaat. Op de kop daarvan stonden twee kleine ronde torens. Het formaat van de gebruikte bakstenen verraadt dat de poort tussen 1375 en 1400 werd gebouwd. Dat komt overeen met de vroegste historische vermeldingen. Rond 1400 vonden weer enkele verbouwingen plaats. Zo werd de poort aangesloten op de stadsmuur ernaast, de poortdoorgang versmald en werd er een tweede poortdeur geplaatst.

 
Een overzicht van de oudste fase van de Pieckepoort. De ruimte tussen de twee poorttorens kon worden afgesloten. Aan de veldzijde is een voorpoort Tekening: Erfgoed ’s-Hertogenbosch; R. van Genabeek

De vervolmaking: vijftiende eeuw

De poort werd gebouwd op de plaats waar de rivier de Dommel zich splitst in twee takken die om de stad heen stromen. Het water hielp de stad te verdedigen maar zorgde ook voor problemen zoals afkalving en verzakkingen. Archeologen stelden vast dat de westelijke toren in de vijftiende eeuw grotendeels is herbouwd. Waarschijnlijk had dat te maken met de eroderende werking van de Dommel die onder de voorpoort door langs de torens stroomde.

Ook de voorpoort werd in die periode aangepakt. Deze werd sterk vergroot waarbij in de gracht een soort eiland werd aangelegd, geflankeerd door twee grote zware torens. In dezelfde periode verrezen aan de binnenzijde van de poort twee achthoekige traptorens met verbindende muren met overwelving tot aan de hoofdpoort. Nut en functie van deze twee laatste torens zijn niet helemaal duidelijk. Maar ze droegen zeker bij aan het monumentale karakter van de poort.

Want het uiterlijk van de poort was zeker ook een kwestie van prestige! Met zijn zeven torenspitsen was de poort de fraaiste van ’s-Hertogenbosch geworden, maar ook één van de rijkst uitgevoerde poorten in de Nederlanden. Hoe de poort eruit zag is te zien op een tekening door Antoon van den Wijngaerde (circa 1550).

Uitsnede uit het stadsgezicht op 's-Hertogenbosch van Antoon van den Wijngaerde met de Pieckepoort (circa 1550).

Militaire ingrepen ter versterking: zestiende eeuw

Aan het begin van de zestiende eeuw voldeden zowel de stadsmuren als de poorten niet meer aan de eisen die de “moderne” oorlogsvoering met zich meebracht.  Oorspronkelijk berekend om aanvallen met pijl en boog af te weren, schoten ze tekort in de verdediging tegen het steeds zwaarder wordende geschut. Dus werden er rond 1542 achter de muren aarden wallen aangelegd die later, tussen 1614 en 1621, nog eens werden verhoogd en verbreed. Ook een deel van de poorttorens werd verpakt in een aarden wal.

Deze Spaanse legerkaart uit ca. 1604 toont de Pieckepoort in volle glorie.

Dankzij de aanleg van het fort Isabella en de schans Sint-Anthonie in het tweede kwart van de zestiende eeuw konden belegeraars met hun kanonnen de Pieckepoort niet onder vuur nemen. In tegenstelling tot de andere Bossche poorten onderging de Pieckepoort als gevolg daarvan in die tijd geen verbouwing.

Graveur Frans Hogenberg (1535-1590) vereeuwigde de mislukte aanslag door het Staatse leger onder bevel van graaf Hohenlohe op 's-Hertogenbosch, 19 januari 1585. Op de voorgrond vlucht de graaf van Hohenlohe te paard, in de stad worden de indringers verjaagd dankzij de alerte poortwachter van de Pieckepoort. Deze gravure is gemaakt naar die van Hogenberg. © Rijksmuseum

Poortwachter redt de stad

Eénmaal viel de vijand de stad via de Pieckepoort binnen: tijdens de Tachtigjarige Oorlog op 19 januari 1585. Maar de stad werd gered door het alert optreden van de poortwachter. De graaf van Hohenlohe wilde namelijk met de Staatse troepen de stad veroveren en naderde 's nachts in het donker de stad. De poortwachter opende ’s morgens vroeg de poort en liet de brug zakken. De Staatsen sloegen hem direct neer en trokken op naar de Markt. Maar de poortwachter kwam weer bij, sloot de poort en sloeg alarm. Nog op de Vughterdijk vielen Bossche burgers de graaf met zijn manschappen aan en joegen hen op de vlucht. Door de poort ontsnappen kon niet meer dus restte alleen, hartje winter, een sprong vanaf de muur in de ijzige gracht…

In die tijd stond er op de poort een spreuk: Quid prosunt munimenta nisi vir fortis ea tueatur (‘Wat baten verdedigingswerken als niet een dapper man ze bewaakt’). De poortwachter deed deze spreuk zeker eer aan.

Kapot geschoten: zeventiende eeuw

Rond 1600 werd ten zuiden van de Pieckepoort een voorwerk toegevoegd in de vorm van een ravelijn. Dat liet archeologisch onderzoek in 2013 zien. Tijdens het roemruchte beleg van 1629, waarbij de Staatsen onder leiding van Frederik Hendrik van Oranje de stad ruim vier maanden belegerden, werd de poort bijna volledig vernield. Na de inname van de stad kwam geen er initiatief tot herbouw.

Een sobere poort: achttiende eeuw

Pas in 1729 wordt de poortruïne aangepakt. Het oorspronkelijke herstelplan ging uit van een forse bijdrage van het Rijk (omdat immers de Staatse troepen de poort aan gort hadden geschoten). Maar Den Haag gaf niet thuis en dus werd er een versoberd plan uitgevoerd. De restanten van het bovenste deel werden afgebroken en alleen de begane grond met één verdieping bleef over. Het geheel werd van een nieuwe kapconstructie voorzien en de door de beschietingen zwaar gehavende buitenmuren werden met goedkoop pleisterwerk opgekalefaterd.
In 1827 werd de poort voorzien van een wapensteen van het Koninkrijk der Nederlanden. Deze steen is nog te zien in het Oud Bogardenstraatje.

De wapensteen uit 1827, nu ingemetseld in de muur aan de achterzijde van het Noordbrabants Museum. © Bossche Encyclopedie

En dan de sloop: negentiende eeuw

Na de Vestingwet van 1874 werden grote delen van de stadsmuur verlaagd en veel overige verdedigingswerken afgebroken. Bastion Vught bleef grotendeels intact. Alleen het westelijk deel werd Wilhelminapark, naar ontwerp van ingenieur Kerkhoff. Maar de poort werd in 1891 definitief gesloopt.

Ontwerp van het Wilhelminaplein met elementen die de Pieckepoort weer in beeld brengen.

Geen herbouw, wel zichtbare herinneringen

Begin één-en-twintigste eeuw gingen er stemmen op om de poort weer zichtbaar te maken. Sommigen wilden hem zelfs helemaal herbouwen. Dat gaat niet gebeuren maar het heeft wel geleid tot uitgebreide onderzoeken en opgravingen die veel nieuwe feiten aan het licht brachten. En er is een plan gemaakt en inmiddels gerealiseerd om de poort toch zichtbaar te maken.

Zo verwijzen beukenhagen naar de massieve vormen van de verdwenen poort met torens en puntdak en zeven ranke torenspitsen. Twee gemetselde muurtjes geven de contouren van de oude stadsentree aan. De fiets- en wandelroute is verlegd naar het midden waardoor de entree vanuit Vught in ere is hersteld. En ook de fiere poortwachter heeft een verwijzing: een verhoging in natuursteen laat zien waar het middeleeuwse poortwachtershuisje heeft gestaan!

Bronnen:

• Venne, drs  A. van de ; ’s-Hertogenbosch Pieckepoort; Een archeologisch onderzoek naar de derde Vughterpoort. © 2018, Gemeente ’s-Hertogenbosch
• Genabeek, R. van en A. van der Venne; De Pieckepoort vrijgelegd. In: Archeologie in Nederland 2(2018) nr. 3
• Heijden, P.J. van der, H. Molhuysen; Kroniek van ’s-Hertogenbosch; 1981
• Glaudemans, R. ; Nooit gebouwd De Franse Vughterpoort. In: Bossche kringen 4 (2017) nr 4
• https://www.bossche-encyclopedie.nl
• Nijhof, E.: Archeologisch onderzoek Pieckepoort. In: Bossche Kringen 3 (2016) nr 4
• Sasse van Ysselt, A. F. O. van; De voorname Huizen en Gebouwen van 's-Hertogenbosch I (1910) 27-28
• Heurn, J.H. van; Beschrijving der stad ’s Hertogenbosch; Biemans, J. (red.) 2022