Twee Bossche monumenten voor de slachtoffers in voormalig Nederlands-Indië
Zowel in het Bossche Zuiderpark als in de tuin van zorgcentrum De Grevelingen staat een oorlogsmonument. Deze twee monumenten zijn kort na elkaar geplaatst, in 2004 en 2005. Beiden herdenken slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en de dekolonisatieperiode in voormalig Nederlands-Indië. Maar waarom staan er dan twee monumenten, zo dicht bij elkaar? En wie herdenken zij?
Het Indiëmonument in het Zuiderpark. ©Richard Hermes/Wikimedia.
Het HONI-monument bij zorgcentrum De Grevelingen. ©Erfgoed 's-Hertogenbosch.
Nationaal herdenken
Koningin Juliana onthult op 4 mei 1956 het Nationaal Monument op de Dam voor de herdenking van oorlogsslachtoffers. In de achterwand van het monument is een urn ingemetseld met aarde van 22 erebegraafplaatsen in Indonesië. Toch is er in de Indische gemeenschap ook behoefte aan een apart monument dat alleen de slachtoffers herdenkt die in Nederlands-Indië zijn gevallen. In de daaropvolgende jaren komen er op lokaal niveau meerdere van deze monumenten tot stand, maar nog niet in ’s-Hertogenbosch.
In 1988 krijgt Nederland zelfs twee nationale monumenten. Op 15 augustus 1988 onthult koningin Beatrix het Indisch Monument in Den Haag en op 7 september onthult prins Bernhard het Nationaal Indiëmonument in Roermond. Het Haagse Indisch Monument herdenkt de militaire- en burgerslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië. Het Roermondse Indiëmonument herdenkt de militairen die tussen 1945 en 1962 zijn omgekomen in Nederlands-Indië of in Nieuw-Guinea.
Het Indisch Monument in Den Haag na de onthulling door koningin Beatrix. ©Nationaal Archief.
De onthulling van het Nationaal Indiëmonument 1945-1962 in Roermond door prins Bernhard. ©Nationaal Archief.
Een monument in het Zuiderpark
Maar de generatie die de oorlog en de dekolonisatieperiode zelf heeft meegemaakt wordt ouder en raakt steeds slechter ter been. En de herdenking in Den Haag of Roermond bijwonen wordt steeds moeilijker, ook voor Bosschenaren. Dit betekent niet dat het verlangen om te herdenken afneemt. Daarom wordt Stichting Gedenkteken Indiëgangers ’s-Hertogenbosch opgericht. In 2004 behalen zij hun doel: het Indiëmonument krijgt een plek in het Zuiderpark.
Dit monument herdenkt alle slachtoffers en in het bijzonder de 37 Bossche militairen die in en om Nederlands Oost-Indië en Nieuw-Guinea zijn omgekomen tussen 1941 en 1962. Op 10 juli 2004 onthullen burgemeester Rombouts en luitenant-generaal Van Baal het monument.
Kunstenares Saskia Vermeesch en haar broer Ralph hebben zich voor het monument laten inspireren door Indonesische tempels. Twee bronzen pilaren geven toegang tot het altaarbeeld. Achter deze kommen en de bronzen lotus staat een bakstenen muur. Op deze muur zijn bronzen plaquettes bevestigd met de namen van de gesneuvelde, Bossche militairen.
De bronzen plaquettes op het Bossche Indiëmonument met de namen van Antonius van Balen, Theo van den Berg en Cornelis Boxman. ©Richard Hermes/Wikimedia.
De militairen op het monument
Een van de militairen op het monument is Martien Govers. Hij verliest op jonge leeftijd zijn ouders en belandt met twee van zijn zussen in het weeshuis. Als Martien oud genoeg is zoekt hij werk, maar dit valt in de jaren 1930 niet mee. Daarom gaat hij voor zes jaar in dienst bij het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). Op 14 december 1938 verlaat hij Nederland aan boord van de Sibajak.
Na de overgave van het KNIL op 9 maart 1942 nemen de Japanners Martien krijgsgevangen. Wanneer de Japanners hem per schip naar Birma vervoeren, bombarderen de Amerikanen het konvooi. Martien overleeft dit, maar wordt toch nog tewerkgesteld aan de Birma-spoorlijn. Hier overleeft hij een eerste ziekbed, maar uiteindelijk overlijdt hij in 1943 op 26-jarige leeftijd aan dysenterie.
Net als Martien stonden de meeste militairen op het monument aan het begin van hun leven. Het merendeel van hen is dan ook nog geen 25 jaar oud. De jongste onder hen is de 19-jarige Henk van Grinsven, die als oorlogsvrijwilliger bij de Koninklijke Marine gaat. De ontwerpers hebben de jeugd van de militairen symbolisch uitgebeeld met een lotus die op het punt staat om open te gaan.
Theodorus Michels in uniform op de Markt in 's-Hertogenbosch, omstreeks 1946. ©Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
Een aantal van de militairen wordt als oorlogsvrijwilliger uitgezonden, zoals Gerardus Hopstaken. Anderen zijn beroepsmilitair, bijvoorbeeld in het KNIL. Ook worden militairen opgeroepen voor hun dienstplicht, zoals Theodorus Michels. In sommige gezinnen wordt na de oorlog meer dan één van de zonen opgeroepen voor hun dienstplicht, zoals de broers Henk en Adriaan van Hassel. Van hen komt er maar één terug naar huis. Henk overlijdt als gevolg van beschietingen op zijn voertuig op de weg tussen Darmaradja en Sitoeradja. Een deel van de militairen laat thuis een verloofde of zelfs vrouw en kinderen achter, zoals de KNIL-militairen Antonius van Balen en Jo Jansen.
Groepsfoto van de Rode Kruis Colonne 1940-1945 met in hun midden Gerardus Hopstaken, omstreeks 1944. ©Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
Het HONI-monument
Het monument in het Zuiderpark herdenkt vooral de militairen. Daarom willen Tony Ernst en Frans Mol graag een gedenkplek voor alle slachtoffers van de Japanse bezetting en de onafhankelijkheidsoorlog in het Nederlands-Indië en voor hun nabestaanden. Het aanpassen van het bestaande Indiëmonument is niet mogelijk. Daarom wordt comité Herdenking Oorlogsslachtoffers Nederlands-Indië (HONI) opgericht.
In 2005 krijgt HONI toestemming om hun monument in de tuin van het (toenmalig) Indisch bejaardenhuis De Grevelingen te plaatsen. Dit is een passende locatie. De voorganger van De Grevelingen, Huize Sint Jan Baptist, heeft vanaf 1953 al Indische ouderen opgevangen die naar Nederland (terug)kwamen.
Een gedeelte van de binnentuin van Huize Sint Jan Baptist, omstreeks 1956. ©Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch
De binnenplaats van Huize Sint Jan Baptist. ©Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
Een Indische jeugd
Het HONI-monument is ontworpen door bestuurslid Eugène van Abkoude. Het gedenkteken heeft de vorm van een katapult, met tussen de armen een plaquette. De katapult staat symbool voor de Indische jeugd en deze draagt met de plaquette de herinnering aan de slachtoffers in Nederlands-Indië.
Bij de eerste herdenking bij het HONI-monument vertelt Van Abkoude over zijn eigen jeugd in Nederlands-Indië. Tijdens de Japanse bezetting leeft hij met zijn moeder, broers en zus als buitenkamper. Maar het leven buiten de Japanse interneringskampen is niet veel beter dan daarbinnen. “Wij zijn 3.5 jaar verstoken geweest van onderwijs, maar werden wel gedwongen kinderarbeid te verrichten met dat ondervoede lichaam,” beschrijft hij tijdens de herdenking.
Maar ook na de overgave van Japan is het leed nog niet over. Soekarno roept de onafhankelijkheid uit en de onafhankelijkheidsoorlog breekt uit. De Nederlanders moeten weg uit Indonesië. Van Abkoude gaat als arbeider naar Nieuw-Guinea. Maar in 1962 moet hij ook daar weg, nu met zijn eigen vrouw en kinderen. Dan komt het gezin in ’s-Hertogenbosch terecht. Hier zijn ze veilig, maar de ontberingen uit zijn jeugd heffen ook dan nog hun tol op zijn lichaam.
Van Abkoude: “Het is daarom dat een kind van toen, die zelf veel leed heeft ondervonden en de oudere generatie zo goed kent en hen zo goed kan begrijpen het als zijn plicht voelt, zich nu voor de ouderen en voor dit monument in te zetten.” En nog ieder jaar organiseert vereniging HONI ’42-’49 op 15 augustus een herdenking bij hun monument.
Ook bij het Indiëmonument in het Zuiderpark is nog elk jaar een herdenking, maar dan in het laatste weekend van augustus. Er is geprobeerd om deze herdenking op 4 mei te laten plaatsvinden, maar net als bij het HONI-monument hoort bij een eigen monument een eigen herdenking.
Bronnen
- Esther Captain, ‘Indië-monumenten in Den Bosch’ in: Madelon de Keizer en Marije Plomp (red.), Een open zenuw. Hoe wij ons de Tweede Wereldoorlog herinneren (Amsterdam 2010), 265-274.
- HONI, Mijn Verhaal: Bloemlezing Toespraken, Verhalen en Gedichten 2005-2015 (Geffen 2015).
- Anneke Schults, Els van den Maagdenberg, René Kok en Frits Buys, De ‘Vergeten’ Oorlog: Nederlands-Indië 1942-1949 (Geffen 2024).
- In Memoriam | Brabantse Gesneuvelden 1940 - heden
- Oorlogsslachtoffers 's-Hertogenbosch | Erfgoed 's-Hertogenbosch
- Den Bosch | NIM Roermond
- Home | Oorlogsgravenstichting
Dit verhaal is geschreven door Rebecca Peters
