Collaboratie in de Tweede Wereldoorlog
Over de bezettingstijd is veel gediscussieerd over wie ‘goed’ was en wie ‘fout’, en later, over welke grijstinten er zijn. De bezettingstijd was een uitzonderlijke periode. Vrijwel elk individu, maar ook overheid en allerlei organisaties staan op enig niveau voor de keuze: accommodatie (gehoorzaamheid), collaboratie of verzet? Deze bijdrage gaat over het meelopen en meewerken met de Duitse bezetter.
NSB in 's-Hertogenbosch
De Nationaal-Socialistische Beweging, beter bekend als de NSB, was in de jaren 1931 tot 1945 een collaborerende politieke partij in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoeveel leden de NSB in ’s-Hertogenbosch telde, is niet helemaal duidelijk. Op een ledenlijst, waarschijnlijk uit 1943, staan 172 namen. Dit is betrekkelijk weinig en de organisatie stelde dan ook niet veel voor in ’s-Hertogenbosch. Volgens de Noord-Brabantse NSB-leiding kwam dit door het blindelings volgen van ‘meneer Pastoor’. Ook was de Bossche NSB organisatorisch slecht geregeld en was er een gebrek aan leiding.
Weerbaarheidsafdeling (WA) van de NSB tijdens een demonstratie op de Markt. De spreker is de WA voorman Hollander uit Utrecht. Datering: 4 mei 1941. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch)
NSB-burgemeesters
Vanaf begin 1941 vervangen de nazi’s de zittende burgemeesters geleidelijk door burgemeesters met nationaalsocialistische sympathieën. Aan het einde van de oorlog heeft ongeveer 70% van de Nederlandse bevolking een NSB’er als burgemeester. Nederlandse burgemeesters moeten tijdens de bezetting steeds weer keuzes maken. Aan de ene kant zijn zij burgervader en moeten zij opkomen voor de inwoners van hun gemeente. Aan de andere kant moeten zij zich aan de regels van de bezetter houden.
’s-Hertogenbosch had tijdens de bezetting twee NSB-burgemeesters. In 1941 werd C.A.F.H.W.B. van den Clooster Baron Sloet tot Everlo benoemd tot burgemeester. Hij was daarmee de opvolger van F.J. van Lanschot die eervol ontslag kreeg omdat hij de pensioengerechtigde leeftijd had bereikt. In 1943 werd Sloet opgevolgd door NSB-burgemeester A.M.P. Thomassen.
20 december 1941: installatie van Baron Sloet tot Everlo tot burgemeester. De gemachtigde van leider Mussert, Leeuwenberg, spreekt belangstellenden toe. Voor het stadhuis staat de NSB Jeugdstorm opgesteld. Links naast Leeuwenberg, de nieuwe burgemeester in NSB-uniform en met ambtsketting. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch)
Officiële benoemingsakte voor mr. A.M.P. Thomassen tweede NSB burgemeester van 's-Hertogenbosch. Op 30 juni 1943 in Den haag ondertekend door Rijks commissaris A. Seyss-Inquart. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch)
Nederlandse SS’ers
Er waren ook Bosschenaren die besloten om zich aan te melden bij het Duitse leger. Ze vochten met de Duitsers mee om het Derde Rijk uit te breiden, vooral aan het oostfront en in de Baltische Staten.
Belangstellenden in en rondom ‘s-Hertogenbosch konden zich voor de Waffen SS en het Nederlandsch Legioen in Hotel Noord-Brabant aan de Markt opgeven. Rekruten van de opleiding werden opgevangen in de Frederik Hendrik-kazerne in Vught. In 1942 rapporteerden de Duitsers dat in de zuidelijke provincies al meer dan 1000 Nederlanders waren geworven. Alleen al in 1942 vonden tientallen Noord-Brabanders, ook Bosschenaren, de dood op de Russische steppen.
Groep leden van het Legioen Westland van de Waffen SS tijdens de Duitse bezetting. Mogelijk ter gelegenheid van de beëediging in 1942. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch)
Winkeliers en ondernemers
Naarmate de oorlog vorderde, werd de lijst van bedrijven die goederen aan de Duitsers leverden of diensten voor hen verrichten langer. Dat was niet altijd van bovenaf gedwongen. In 1941 en 1942 bestond maar liefst 60% van de totale omzet van machinefabriek Grasso uit leveringen aan Duitse instanties, waaronder spoedopdrachten voor de Duitse Wehrmacht. Vele orders aanvaardden zij vrijwillig. Ook het grootwinkelbedrijf bood zich aan. Zo hoopte Vroom en Dreesman nog op een order uit Kamp Vught voor de levering van 5000 rollen closetpapier. Dan waren er nog de NSB-winkeliers die hun advertenties speciaal richten op hun ‘medestrijders’.
Na de oorlog deed de Economische Recherche Dienst onderzoek naar bedrijven die goed garen hadden gesponnen bij de bezetting. Van de Bossche bedrijven die aan de Duitsers verdienden, is een lange lijst in het Nederlandse Instituut voor Oorlogsdocumentatie aanwezig.
In De Opstand, het regionale NSB periodiek, werd druk geadverteerd door kameraden. Die waren welkom in Café Ober Bayern en in uitspanning De IJzeren Man. Datering 15 juli 1942. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch)
Balans
Er zijn verschillende vormen te noemen van medewerking of ‘collaboratie’ met de Duitse bezetter. Sommige collaborateurs steunen de Duitsers omdat zij zich identificeerden met het nationaalsocialistische gedachtegoed. Anderen helpen de bezetter om er persoonlijk of financieel beter van te worden. Naast deze doelbewuste collaboratie wordt ook gesproken over ‘defensieve collaboratie’, namelijk samenwerking met de bezetter om erger te voorkomen of door overmacht. Waar lag de scheidslijn? Wanneer ging men over de drempel? Kunnen we wel spreken over goed en fout of grijs? Het zijn vragen die niet gemakkelijk te beantwoorden zijn.
