De Oude Lambertuskerk in Engelen
De allereerste vermelding van de kerk van Engelen is maar liefst ruim 1200 jaar oud. In het jaar 815 namelijk, wordt het eerste houten kerkje in een verdrag genoemd. De plaats van het tegenwoordige kerkje heeft dus een lange voorgeschiedenis. Daarvan wordt sinds september 2021 een tipje van de sluier opgelicht, want in Engelen staat een kleine maquette van de kerk die is voorzien van een QR-code. Dit geeft de bezoeker er een idee van hoe de veel grotere kerk er ooit heeft uitgezien.
De Nederlands Hervormde kerk van Engelen in 1942, voor de restauratie. Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
Archeologisch onderzoek
De aanleg van nieuwe riolering was in 1974 en 1979 de aanleiding voor archeologisch onderzoek naast het huidige Nederlands Hervormde kerkje. Het was wel bekend dat de kerk van Engelen veel groter was geweest, maar over de precieze omvang tastte men in het duister. Het onderzoek leverde een schat aan gegevens op over de opeenvolgende kerken op deze plek en de bewogen geschiedenis ervan. Door het archeologisch onderzoek te combineren met de bouwhistorische gegevens van het nog steeds bestaand deel van de kerk, kon Erfgoed ’s-Hertogenbosch vrij nauwkeurig de bouwgeschiedenis reconstrueren.
Opmeting van de kerk met de opgegraven funderingen van de grotere kerk en de toren, 1974. Bekijk in beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.
De eerste kerkjes: hout en tufsteen
Van de houten kerken die de eerste drie eeuwen deze plek in Engelen innamen, is bij het archeologisch onderzoek betrekkelijk weinig meer teruggevonden. We mogen aannemen dat deze heel eenvoudige kerkjes eruit hebben gezien zoals de kerk die in het nabijgelegen Sint-Michielsgestel is opgegraven. In Engelen werden uit die eerste periode wel diverse begravingen van het rondom gelegen kerkhof opgegraven.
Rond het jaar 1100 werd het laatste houten kerkje door brand verwoest en in steen herbouwd. Dat wil zeggen: in natuursteen, tufsteen uit de Eiffel om precies te zijn. Baksteen werd in die tijd nog niet gebruikt in onze streken. De tufstenen opvolger was een bescheiden zaalkerk, ongeveer 18 meter lang en 10 meter breed, precies zoals ze in die periode in verschillende dorpen in de buurt van de Maas werden gebouwd.
De reconstructie van de eerste houten kerk van Sint-Michielsgestel © R. Glaudemans.
Reconstructie van de opvolger van tufsteen. De eerste kerkjes van Engelen hebben er vermoedelijk heel vergelijkbaar uitgezien © R. Glaudemans.
Uitbreidingen in baksteen
Het tufstenen kerkgebouw was blijkbaar niet groot genoeg, want het werd in de dertiende eeuw uitgebreid met een laat-romaans priesterkoor. Dit nieuwe, halfronde koor aan de oostzijde werd gebouwd in baksteen en heeft waarschijnlijk een bakstenen gewelf gehad (afb.). Vanaf ongeveer 1200 werden langs de Maas bakstenen geproduceerd. Het bouwen in baksteen was natuurlijk veel goedkoper dan in natuursteen, dat van ver moest worden geïmporteerd.
Rond 1400 werd het koor opnieuw vergroot, maar nu in gotische stijl. Het nieuwe bakstenen koor kreeg steunberen, waaruit is op te maken dat het stenen gewelven heeft gehad.
De ontwikkeling en groei van de kerk van Engelen door de eeuwen heen, reconstructie van R. van Genabeek.
Toren, ‘schip’ en ‘dwarsschip’
Omstreeks 1484 werd aan de westzijde van de kerk een kloeke klokkentoren gebouwd. Afgaande op de zware funderingen die ervan zijn opgegraven, zal de toren minstens veertig meter hoog zijn geweest. De toren diende niet alleen voor het luiden van de klokken maar zal, zeker gezien de ligging van Engelen op de grens van Brabant en Holland, ook een strategisch doel hebben gehad en als uitkijkpunt hebben gediend. Aan de zuidkant kreeg de nieuwe toren een uitgebouwde traptoren die de hoge delen snel toegankelijk maakte.
Direct na de bouw van de toren werd het oude ‘schip’ afgebroken. Dit kerkschip was niets anders dan de oorspronkelijke romaanse kerk van tufsteen, die later aan twee zijden was uitgebreid. Het schip werd vervangen door een bredere en hogere versie in gotische vormen, beter aansluitend op de nieuwe toren.
Tenslotte werd ook de oostelijke helft van de kerk vernieuwd, zo rond 1550. Het priesterkoor werd vervangen door een ‘dwarsschip’ met twee armen haaks op de kerk. Hier tegenaan werd een nieuw en veel ruimer priesterkoor opgetrokken. Dit 16e-eeuwse koor is precies het gedeelte dat heden ten dage nog van de kerk resteert.
De 3D-reconstructie van de kerk van Engelen, zoals deze er in de zestiende-eeuw heeft uitgezien. De geprinte maquette bij de kerk is hierop gebaseerd. Tekening van J. Viguurs.
Een geprinte maquette
De kerk die vanaf het einde van de vijftiende eeuw geheel werd vernieuwd en vergroot, kende namelijk geen lang leven. Kort na de voltooiing is de kerk grotendeels verwoest tijdens de oorlogshandelingen tussen Spaanse en Staatse troepen in 1587. Aan de hand van schade aan de funderingen die werd vastgesteld bij het archeologisch onderzoek, is op te maken dat de toren met springstof werd opgeblazen. Door welke partij dit is gebeurd is niet bekend.
De explosie legde naast de toren het hele schip en dwarsschip in puin. Alleen het priesterkoor bleef overeind. Dit deel werd later hersteld en in gebruik genomen door de Nederlands Hervormde Kerk, die er nog steeds vieringen houdt.
Na de opgravingen werden verdwenen delen van de kerk weer wat opgemetseld en in de bestrating aangegeven. Om bezoekers een idee te geven van de oorspronkelijke omvang van de kerk, is er nu een 3D-geprinte versie van de reconstructie geplaatst bij de kerk. Via de bijbehorende QR-code kan iedereen het verhaal van de grotendeels verdwenen kerk van Engelen op zijn telefoon binnenhalen.
