De tempel van Empel
Bijna een wereldwonder, dat zal het voor de lokale bevolking zijn geweest: de Romeinse tempel bij wat nu Empel is. Het was enige gebouw van steen in de omgeving, want men woonde in boerderijen van hout, riet en leem. Het centrale deel was de cella (12 bij 12 meter en 10 meter hoog). Die was opgetrokken uit tuf, kalk- en zandsteen. Daaromheen een zuilengalerij van 18 bij 21 meter. Met op het dak grote dakpannen die rood afstaken tegen de witte muren. Rond de tempel was een terrein van circa 40 meter in het vierkant dat werd omsloten door een stenen muur. Aan de westzijde gaf een entree in een grote voorhal toegang tot het complex.
3D-reconstructie van de tempel van Empel. Dit beeld is gebaseerd op de grondsporen en enkele bouwfragmenten uit de opgraving, maar vooral ook gemodelleerd naar elders teruggevonden Romeinse tempels.
In de cella stond waarschijnlijk een groot beeld van Hercules Magusanus. Ook beelden van andere goden en de kostbaarheden van de tempel hadden hier hun plaats. De cella was alleen toegankelijk voor de priesters. Op het ommuurde tempelterrein (‘temenos’) werden de offerplechtigheden voltrokken waarbij ook publiek aanwezig was. Bovendien stonden daar de votiefaltaren opgesteld die door dankbare bezoekers aan de god waren gewijd. De altaarsteen van Ruimel is daarvan een voorbeeld.
We weten niet zeker wanneer de monumentale tempel is gebouwd. Waarschijnlijk was dat in de tweede helft van de 1e eeuw na Chr. De bouw was allicht onderdeel van de romanisering, dat wil zeggen de politiek om de Romeinse invloed in deze streken te versterken. Een sterke impuls daartoe leverde keizer Trajanus rond het jaar 100. Bij zijn aanpak hoorde onder andere de bouw van de grote Romeinse tempel in Elst, de stichting van de Colonia Ulpia Traiana (bij Xanten) en de opwaardering van Noviomagus (Nijmegen). Ook als de tempel al daarvoor werd gebouwd: de Romeinen zullen er direct bij betrokken zijn geweest, bijvoorbeeld alleen al vanwege de organisatie van de bouwmaterialen. De Gallo-Romeinse tempel , met Hercules Magusanus als god die Romeins en inheems in zich verenigde, zal de verbondenheid van Bataven en Romeinen zeker tot uitdrukking hebben gebracht.
We nemen aan dat de tempel tot ongeveer 250 na Chr. in gebruik is geweest. Daarna is het gebouw grondig afgebroken om de stenen elders opnieuw te gebruiken. Dat zou in de 4e eeuw gebeurd kunnen zijn, toen in Maren-Kessel een castellum werd gebouwd. In die tijd werd namelijk de verdediging van de limes (de Romeinse grens langs de Rijn) verstevigd door een aantal forten in het achterland aan te leggen.
Wat teruggevonden is…
Het merendeel van onze kennis van het complex komt uit archeologisch onderzoek van het terrein tussen 1989 en 1991. Maar van de Romeinse gebouwen zijn slechts minimale sporen teruggevonden: niet meer dan de sleuven waarin de muren gefundeerd waren, met in de grond wat resten van puin. Het complex is al in de oudheid afgebroken. Bovendien zijn veel archeologische sporen verdwenen toen na de Tweede Wereldoorlog het terrein werd geëgaliseerd in het kader van de ruilverkaveling. Slechts een aantal diepere sporen zoals de funderingsresten, enkele waterputten en wat kuilen bleven bewaard. Wel werden vooral met de metaaldetector over een grotere oppervlakte verspreid veel Romeinse voorwerpen gevonden: stukken militaire uitrusting, munten, sieraden en wat dies meer zij. Ze geven een goed beeld wat aan de Romeinse goden werd geofferd.
Opgraving 1989-1991. Van de tempelstructuur resteren niet meer dan donkere banen grond met wat puinfragmenten. Hier zijn een hoek van de cella en de zuilengalerij daaromheen te herkennen.
Een voorganger
De stenen tempel werd niet zomaar op deze plek gebouwd: het was al langer een heilige plek. Dat blijkt uit archeologische vondsten, daterend uit de eerste eeuw voor Chr. tot circa 50 na Chr. Het betreft gordelhaken, mantelspelden en Keltische munten. Deze voorwerpen zijn als offergaven voor de god achtergelaten.
Hoe het oudere heiligdom eruit heeft gezien, weten we niet. Mogelijk was het een heiligdom in de open lucht met houten structuren zoals rijen palen. Daarbij was ook de locatie van belang: een hogere plek bij het water, niet ver van de samenvloeiing van Dieze en Maas, had mythische betekenis.
Gordelhaak van brons en met rood email ingelegd. Aan de platte zijde was de haak bevestigd aan een riem, met een lus werd het andere uiteinde van de riem om de knop vastgemaakt.
Met de bronzen mantelspeld (‘fibula’) werd een omgeslagen doek vastgespeld.
Voor- en keerzijde van een gouden munt (‘stater’) van de Keltische stam de Eburonen. Aan de ene zijde een gestileerd paardje, aan de andere een ‘triskelion’ (‘driebeen’). De munten werden hol geslagen en worden ook wel ‘regenboogschoteltjes’ genoemd.
Van ver gehaald
De ligging aan de rivier kwam allicht voort uit religieuze motieven, maar bleek ook heel praktisch voor de bouw van de tempel. Via Rijn en Waal (die in de buurt van Maren-Kessel samenvloeide met de Maas) kwam tufsteen uit de steengroeven in de Eifel. Blokken kalk- en zandsteen kwamen over de Maas uit het gebied tussen Namen en Luik. Langs dezelfde route kwamen de dakpannen. Enkele fragmenten dakpan dragen nog het stempel van de producent. De stempels met de letters ‘AAF’ en ‘ABF’ zijn –langs de Maas- ook gevonden in Zuid-Limburg tot aan Luik toe. De dakpannen zijn waarschijnlijk in de buurt van Maastricht gefabriceerd. Door wie, weten we helaas niet: de ‘F’ betekent allicht ‘FECIT’ (= heeft gemaakt), maar welke namen schuilgaan achter de andere letters blijft nog een raadsel…
Fragment van een Romeinse dakpan (‘tegula’); de complete dakpan was ca. 30 bij 40 cm. Het stempel met de letters ‘AAF’ in een cirkel is het merk van de fabrikant.
Zie ook
Kijk voor andere verhalen, vondsten en vindplaatsen op: Romeinen in 's-Hertogenbosch.
