De Zoete Moeder gerestaureerd

Het Mariabeeld van de Zoete Moeder, volgens de Volkskrant ‘het beroemdste Mariabeeld van Nederland’, stond in april 2019 volop in de belangstelling. Niet (alleen) vanwege de naderende meimaand, maar omdat restaurator Arnold Truyen zijn bevindingen tijdens zijn onderzoek en restauratie bekendmaakte. Een van de belangrijkste conclusies was dat het beeld een nieuwe, meer zekere datering kon krijgen: de Zoete Moeder is ergens tussen 1270 en 1310 gesneden.

Fraters verlaten met het beeld van de Zoete Lieve Vrouw de Sint-Jan. 10 juli 1938. (Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch)

De datering

Het Mariabeeld dateren is geen gemakkelijke taak. Het beeld is namelijk flink bijgesneden, met name bij de borst en bij het haar. Dan was het makkelijker bij het omhangen van de mantels en het opzetten van de kroon. Helaas zijn voor kunsthistorici juist onderdelen als de plooival van het gewaad en de manier van weergeven van het haar belangrijke aanwijzingen voor de stilistische datering. Toen kunsthistoricus J.C.T.M. van Laarhoven het beeld in de jaren 1970 onderzocht, wist hij toch te concluderen dat het beeld uit de periode 1280-1320 zou stammen. Niet zo ver van de huidige datering dus.

Waarom dan toch zoveel aandacht voor de datering? In het waarschijnlijk laat 14e eeuwse gedicht over het begin van de verering van de Zoete Moeder, nadat zij in de winter van 1380 gevonden was in de bouwloods van de Sint-Jan, staat:

‘Want dat beelt van Marien
heeft gheweest audt en onaxem
ende niemant en ghedachte eer
in twee en veertich jaren of meer’

Vrij vertaald: het Mariabeeld werd veronachtzaamd en niemand had er in meer dan 42 jaar aan gedacht. Waar precies die 42 jaar vandaan komt weten we niet. Het heeft in ieder geval de idee doen ontstaan dat het beeld uit het midden van de 14e eeuw moest stammen. Maar er staat duidelijk ‘of meer’, dus dat komt prima overeen met een vroegere datering.

De brand

Een andere interessante vondst bij het restauratieonderzoek is de ontdekking van brandsporen. Het hout is op enkele plekken verkoold. Dat komt wonderwel overeen met een passage in het gedicht. In mei 1382 had het beeld al een behoorlijk aantal wonderen gedaan. Het stond toen al in de kapel waar ze nu ook nog staat. Er brak brand uit in de Mariakapel, waarna een aantal dappere Bosschenaren de Zoete Moeder wist te redden.

Het gedicht kan dus niet terzijde worden geschoven als puur legendarisch en lijkt een kern van waarheid te bevatten. Ook in het mirakelboek komen soms passages voor, zoals over de beschadigde voet van het Mariabeeld, die overeenkomen met de realiteit.

Het oudste Mariabeeld?

In het Brabants Dagblad van 11 april 2019 zei Ted Sanders van de Broederschap van de Lieve Vrouw: ‘Het zou mooi zijn om te weten of dit beeld in Nederland het oudste beeld is dat wordt vereerd.’ Wat blijkt? Met wat slagen om de arm, kan de Broederschap inderdaad die claim maken over de Zoete Moeder.

Laten we ons beperken tot de verering van Mariabeelden. Er zijn zeker oudere vereringen voor Mariabeelden in Nederland. Bijvoorbeeld in Aardenburg, Maria Jesse in Delft, Hulsterloo, Renkum, Roermond en Staveren. Lang niet al die beelden bestaan tegenwoordig nog. Er zijn ook beelden die ouder zijn dan de Zoete Moeder; zo is Onze Lieve Vrouw van Hulsterloo gedateerd op ongeveer 1160.

Maar als we gaan kijken naar Mariabeelden die op dit moment nog of weer vereerd worden, dan wordt de spoeling dunner. Combineren we dat met de oudste datering van het beeld en niet met de datering van het begin van de verering, dan kan alleen Onze Lieve Vrouw van Eiteren (tegenwoordig IJsselstein) wedijveren met de Zoete Moeder. De datering van Onze Lieve Vrouw van Eiteren is echter omstreden: ze wordt wisselend gedateerd op tweede helft 12e eeuw-begin 13e eeuw of 14e-15e eeuw. Sommige onderzoekers denken namelijk dat het een origineel is, anderen denken dat het een latere kopie is.

Als we Onze Lieve Vrouw van Eiteren passeren omdat de datering te zeer ter discussie staat, dan kunnen we dus inderdaad zeggen dat de Zoete Vrouw het oudste Mariabeeld is dat op dit moment in Nederland vereerd wordt. Het is niet de oudste verering en het is ook niet het oudste beeld dat ooit in Nederland vereerd werd. Toch is het een bijzondere titel!

Onze Lieve Vrouw van Eiteren. Foto door China_Crisis op Wikipedia.

De Zoete Moeder in het archief

Erfgoed ’s-Hertogenbosch beheert het archief van de Sint-Jan in de archiefbewaarplaats aan de Bloemenkamp. Natuurlijk hebben we ook documenten over de Zoete Moeder. Zo zijn er stukken over het onderhoud van de kapel, en zelfs een rekening van ontvangsten en uitgaven van Catharina Aertssen uit ongeveer 1590. Catharina woonde in het klooster Mariënborch en zorgde voor de kapel. Zij ontving een bonte verzameling aan voorwerpen voor de Zoete Moeder, zoals (liturgische) kleding, rozenkransen,  boeken,  messen, een scheve hoed en ‘verscheyden kleynelicke dingen ende brodderijen’.

De Zoete Moeder wordt vooral in testamenten genoemd. Mensen lieten haar iets na, in de hoop dat dat goed zou zijn voor hun zielenheil. Wie onderzoek doet in die stukken, kan wel even raar staan te kijken. De Zoete Moeder wordt namelijk meestal ‘de nieuwe Lieve Vrouw’ of ‘de Lieve Vrouw beneden’ genoemd! De ‘oude Lieve Vrouw’ of de ‘Lieve Vrouw boven’ was namelijk het Mariabeeld van de Illustre Lieve Vrouwebroederschap. Het beeld van de Illustre Lieve Vrouwebroederschap stond namelijk veel eerder in de Sint-Jan dan de Zoete Moeder, vandaar dat de Zoete Moeder werd gezien als ‘nieuw’. Zo kon het dus dat een beeld dat ouder was dan de Maria van de Illustre Lieve Vrouwebroeders, toch ‘nieuw’ genoemd werd.

Rekening van Catharina Aertsen ca. 1590. NL-HtSA 0998 Parochie van Sint-Jan te ’s-Hertogenbosch voor 1629 papieren documenten, inv.nr. 1350.

Bronnen

Marc Brink, ‘Maria kan nog eeuwen mee’, Brabants Dagblad 11 april 2019.

Database Bedevaartplaatsen in Nederland

Peter de Graaf, ‘Zoete Moeder van Den Bosch kan nog eeuwen mee’, Volkskrant 10 april 2019.

H. Hens e.a., Mirakelen van Onze Lieve Vrouw te ’s-Hertogenbosch 1381-1603 (Tilburg 1978).

Geschreven door: Lianne van Beek