Een labyrint op De Pettelaar

Op satellietbeelden ontdekten archeologen in 2016 op landgoed De Pettelaar de sporen van een labyrint. Het leidde tot uitgebreid onderzoek in de archieven. Daar werd de oorsprong van dit bijzonder stukje landschap achterhaald. Het onderzoek vertelt niet alleen over de geschiedenis van het landgoed maar ook over het gebruik van labyrinten en doolhoven.

Het labyrint van de Pettelaar op het AHN. Donker rood ligt hoog, groen ligt laag. Rechts is de Gestelseweg herkenbaar. Bewerking RAAP archeologisch adviesbureau.

Hoogteligging op satellietbeelden

Archeologen maken dankbaar gebruik van nieuwe technieken die vaak voor andere doeleinden zijn ontwikkeld. Zo is de hoogteligging van het oppervlakte van Nederland met behulp van satellieten tot in detail in kaart gebracht. Op dit Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) zijn zelfs zeer kleine hoogteverschillen duidelijk zichtbaar. Provincies, waterschappen en Rijkswaterstaat gebruiken de gegevens bij waterbeheer.

Maar met dezelfde techniek is het voor archeologen nu mogelijk om sporen die voor het blote oog onherkenbaar zijn, herkenbaar in beeld te krijgen. Het AHN heeft de afgelopen jaren geleid tot tal van archeologische ontdekkingen. Zo zijn bijvoorbeeld prehistorische grafheuvels, verdwenen nederzettingen en oude legerkampen zichtbaar geworden. Op landgoed De Pettelaar, niet ver van het Bossche provinciehuis, is ook een patroon te zien. Het is duidelijk een labyrint. Maar waarom ligt hier een labyrint?

Labyrint in de vloer van de kathedraal van Chartres. © Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0, foto: Maksim

Labyrinten in de geschiedenis

Labyrinten komen in veel culturen voor. Ze hebben meestal een cirkelvormige of vierkante plattegrond waarbij via een ingewikkeld patroon een pad vanaf de zijkant naar het midden voert. Ze zijn niet zozeer bedoeld om in te verdwalen maar om een weg af te leggen die dient om tot jezelf te komen. Je vindt ze onder andere in kathedralen in Frankrijk.

Vanaf de 16^e eeuw vinden labyrinten ook in tuinen toepassing. In de loop der tijd zijn ze steeds meer bedoeld voor vermaak. Er verschijnen dan doolhoven waarin ook doodlopende paden voorkomen en waarin je kunt verdwalen. Deze doolhoven hebben hoge hagen zodat je niet ziet waar de paden lopen. In de 17^de en 18^de eeuw hebben veel grote tuinen een doolhof: zo ook de tuin van landgoed De Pettelaar.

Landgoed De Pettelaar

Over landgoed De Pettelaar was tot voor kort weinig bekend. Rond 1700 krijgt de baron Johan van Leefdaal via een erfenis een stuk grond in bezit dat tot kort daarvoor toebehoorde aan het Zusters van Orthenklooster in ’s-Hertogenbosch. Hoe het gebied er op dat moment uit ziet en wat voor gebouwen er staan, weten we niet. We denken dat Johan van Leefdaal het omvormt tot een landgoed waar hij af en toe verblijft. Een deel van dat landgoed bestaat uit tuinen rondom een klein buitenhuis. Daarnaast zijn er ook hooilanden en weides die geld opleveren.

In 1714 sterft Johan kinderloos en zijn bezittingen komen in handen van zijn neef: baron Gerrard Sulijard. Deze Gerrard voegt waarschijnlijk het nodige aan het landgoed toe om het aan te passen aan de mode van zijn tijd. We vermoeden dat hij ook het labyrint laat aanleggen.

Detail van de kaart van Johann Georg Maximilian von Fürstenhoff uit 1732. Op de rand van de kaart is het labyrint duidelijk afgebeeld. © Sächsische Landesbibliothek  Dresden

Het labyrint op De Pettelaar

Als we goed naar de satellietbeelden kijken lijkt het patroon geen doodlopende paden te bevatten. Het is dus geen doolhof met doodlopende paden zoals in die tijd gebruikelijk, maar een ‘ouderwets’ labyrint. Dit labyrint komt voor het eerst voor in de geschreven bronnen in 1729. Daar wordt het een doolhof genoemd, maar de termen worden ook in die tijd vaak door elkaar gebruikt. Op een kaart uit 1732 komen we het ook tegen, ongeveer met hetzelfde patroon als op de AHN-beelden.

Detail van een kaart van ’s-Hertogenbosch en omgeving uit circa 1760. Linksboven in de kaart  is landgoed De Pettelaar in detail afgebeeld maar op de plaats van het labyrint zijn rijtjes bomen getekend.  © Nationaal Archief  Den Haag NA 4.OPV H279 RB

De kaart uit 1732 is overigens de enige kaart waar het doolhof op staat. Andere kaarten uit de 18^de eeuw tonen wel de tuinen van het landgoed maar geen labyrint. Toch blijft het waarschijnlijk wel een groot deel van de 18^de eeuw in gebruikt want tot 1784 komen we het in de geschreven bronnen tegen. Vermoedelijk raakt het labyrint na die tijd in verval en wordt een weiland met een rij bomen. De oorspronkelijke aanleg laat echter wel minimale hoogteverschillen in de bodem achter, die pas enkele jaren geleden door de satellietbeelden weer herkenbaar werden.

Het weiland waar de sporen van het labyrint zijn gevonden: de hoogteverschillen van het labyrint zijn in het veld vrijwel niet waarneembaar.

Het labyrint nu

Wie tegenwoordig op de plaats van het labyrint gaat kijken raakt misschien een beetje teleurgesteld. Het landgoed is eigendom van het Brabants Landschap en je kunt er heerlijk wandelen of fietsen. Maar zelfs als je het weet, kun je met het blote oog op de plaats van het labyrint nauwelijks hoogteverschillen onderscheiden.