Het geschreven woord in de Romeinse tijd

Er zijn enkele Latijnse inscripties die verband houden met de tempel van Empel, zoals een klein metalen wijdingsplaatje en een altaarsteen. Daarbij gaat het om offers van mensen die tot de lokale bovenlaag behoord zullen hebben. Maar kenden gewone Bataven ook Latijn? Konden ze dat lezen en schrijven? Je vraagt het je af, want stenen met monumentale inscripties die we in Nederland vinden, stammen eigenlijk steeds uit de Romeinse legerplaatsen of een stad als Noviomagus. Dat duidt op gebruik van Latijn door een beperkte groep mensen: de echte Romeinen of de geromaniseerde inheemse elite. Toch geeft één vondstcategorie van de tempel van Empel aanleiding om te veronderstellen dat Latijn en de schriftelijke toepassing ervan een wijdere verspreiding hebben gekend. Er zijn namelijk ook bronzen zegeldoosjes gevonden; wat die te zeggen hebben, volgt hieronder.

Twee deksels van zegeldoosjes met afbeelding van een vogel en van een kikker.

Julius Genialis

En dan overbrug je ineens 20 eeuwen en ontmoet een man van toen! Julius Genialis was veteraan van het Tiende Legioen, bijgenaamd het Dubbele, Loyale en Trouwe. Hij bracht een offer aan Hercules Magusanus en loste daarmee zijn gelofte in, gaarne en met reden. Het Tiende Legioen was tussen 71 en 104 in Nijmegen gelegerd; Julius Genialis kwam dus niet van ver. Maar of hij een Bataaf was, is onzeker. We zouden eerder verwachten dat hij dan zou dienen in de afdeling van zijn eigen stam. Hoe dan ook: hij had reden om Hercules Magusanus te bedanken. Hij heeft dat gedaan met iets groots (een standbeeld?). Dit plaatje was daarop bevestigd en heeft van zijn dankbaarheid getuigd, tot op de dag van vandaag.

Een verzilverd plaatje van brons (9 x 9 cm.) met de inscriptie: HERCVLI MAGUSENO IVLIVS GENIALIS VETER(anus) LEG(ionis) X G(eminae) P(iae) F(idelis) V(otum) S(olvit) L(ibens) L(aetus) M(erito). Ofwel: ‘Bij Hercules Magusanus heeft Julius Genialis, veteraan van het 10e Legioen, het Dubbele, Loyale en Trouwe, zijn gelofte ingelost, gaarne, met genoegen en met reden’.

Altaarsteen van Ruimel

In 1679 werd in het plaatsje Ruimel bij Sint-Michielsgestel, zo’n tien kilometer van Empel vandaan, deze altaarsteen gevonden. Het was een votiefgeschenk aan Hercules Magusanus door Flavus, zoon van Vihirmas. Hij was hoogste magistraat van het bestuursdistrict van de Bataven. Uit de naam van zijn vader blijkt dat hij geen oorspronkelijke Romein was. Wel heeft hij een Romeinse naam: Flavus (letterlijk: ‘de blonde’). Uit zijn functie blijkt dat hij tot de lokale elite behoorde. Hij kon zich blijkbaar een gedenksteen voor de god veroorloven! De steen wordt rond 40 na Chr. gedateerd, waaruit blijkt dat de Bataven toen al onderdeel waren van het Romeinse bestuurssysteem. De steen kan uit Empel afkomstig zijn en later als bouwmateriaal naar Ruimel zijn versleept, maar zeker is dit niet.

Altaarsteen van Ruimel. De inscriptie luidt: MAGUSANO HERCUL(i) SACRU(m) FLAVS VIHIRMATIS FIL(ius) (s)UMMUS MAGISTRA(tus) (c)IVITATIS BATAVOR(um) V(otum) S(olvit) L(ibens) M(erito). De vertaling is: Gewijd aan Hercules Magusanus. Flavus, zoon van Vihirmas, hoogste magistraat van de civitas van de Bataven, heeft zijn gelofte ingelost, gaarne en met reden.

Zegeldoosjes

Een bijzondere vondst is een aantal kleine bronzen doosjes (2 tot 3 cm. in doorsnede). Compleet bestaan ze uit de combinatie van een bodemdeel met drie gaatjes, en een versierd dekseltje dat daaraan met een scharnier bevestigd is. Ze werden gebruikt om een in was gedrukt zegel te beschermen. Dat zegel was aangebracht op de koordjes waarmee twee wasplankjes waren dichtgebonden. De koordjes werden door de gaatjes in de bodem van het doosje gevoerd. Het was bij de Romeinen gebruikelijk om op deze wijze correspondentie te verzegelen: zo wist de ontvanger dat boodschap niet onder andere ogen was gekomen! In de tempel van Empel bevatten de schrijfplankjes mogelijk een (geheime) gelofte aan de godheid. Maar dergelijke zegeldoosjes zijn ook gevonden in een lokale Bataafse nederzetting bij Tiel. Daar werd in de buurt bovendien een fragment van een wasplankje gevonden. Deze vondsten maken duidelijk dat door de Bataven gecorrespondeerd werd, iets wat ook blijkt uit brieven op berkenbast uit de legerplaats Vindolanda bij de muur van Hadrianus (Engeland). Een Bataafse eenheid die daar was gelegerd, onderhield via briefwisseling contact met het thuisfront. Kennis van taal en schrift is dus wijder onder de bevolking verbreid geweest dan we misschien zouden denken: Bataven kenden ook Latijn!

Reconstructie van de toepassing van een zegeldoosje: in de was wordt geschreven, de plankjes worden samengeklapt en dichtgebonden, op het koordje in het zegeldoosje wordt was gegoten waarin de zegelring wordt gedrukt. Het dekseltje beschermt de afdruk.

Een militair diploma

De veteranen uit het Romeinse leger die zich na hun afzwaaien vestigden in deze omgeving, zullen wel vooral degenen zijn geweest die de Romeinse schriftcultuur introduceerden. Bij het eind van hun diensttijd kregen zij ook een officieel diploma mee. Dat bestond uit twee samengebonden bronzen plaatjes met daarop een inscriptie. Een fragment van één zo’n bronzen plaatje is gevonden bij Elst in de Betuwe. Uit onderzoek blijkt dat het betrekking heeft op verlenen van pensioen door keizer Trajanus op 20 februari 98 (na Chr.).  Het diploma bevat veel interessante informatie: namen van de legereenheden in de provincie, rechten die de eigenaar van het diploma werden toegekend en persoonlijke gegevens. Deze man had gediend in de ‘ala Batavorum’, de ruiterafdeling van de Bataven. Helaas ontbreekt het stukje met zijn naam…

Een fragment van een militair diploma. De afmetingen zijn ca. 13 x 10 cm; het bronsblik is 1 mm dik!

Zie ook

Kijk voor andere verhalen, vondsten en vindplaatsen op: Romeinen in 's-Hertogenbosch.