Veranderd landschap bij de tempel van Empel
Staand op de dijk langs de Maas kijken wij naar de plek waar de resten van de tempel van Empel gevonden zijn. We zien een vlak terrein, in gebruik als akker of weiland. Daarachter verrijzen de bedrijven en huizen die er de afgelopen jaren gebouwd zijn. En aan de westkant sluit het geluidsscherm van de snelweg ons blikveld af. In de Romeinse tijd zag het gebied er heel anders uit: er was geen dijk, de Maas had vrij spel en stroomde door een smalle bedding of over grotere oppervlakte naar gelang er minder of meer water was. De omgeving was niet vlak maar kende een afwisseling van rivierduinen (donken) en lagere gronden. Op een van de donken, omringd door eikenbossen, stond de stenen tempel.
Waar op een donk, tussen de eikenbomen, eens de Romeinse tempel stond… het terrein van de tempel nu.
75 jaar verandering
De metamorfose van dit gebied heeft vooral plaatsgevonden na de Tweede Wereldoorlog. Eerst door de ruilverkaveling ‘Maaskant-West’ die begin 50-er jaren werd uitgevoerd. Het ‘uitlagen van cultuurgronden’ betekende dat de grond van de hogere zandkoppen werd afgeschoven naar de lagere omgeving. Daardoor zijn de Romeinse resten die in de bodem waren bewaard, over een grotere oppervlakte verspreid geraakt. De top van de donk zal ruim 2 meter hoger zijn geweest dan het huidige maaiveld. In dezelfde jaren als de ruilverkaveling werd iets zuidelijker een nieuw brinkdorp gebouwd omdat het oorspronkelijke dijkdorp (nu Oud-Empel) aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was verwoest. De laatste 20 jaar is Empel uitgebreid met nieuwbouwwijken en bedrijventerrein en geworden tot een van de wijken van ’s-Hertogenbosch.
Voorafgaand aan de ruilverkaveling van 1950-1955 werd de bodemgesteldheid van het gebied onderzocht. Op deze kaart is te zien dat de locatie van het tempelcomplex aangeduid werd als ‘oude bewoningsgrond’ (donkerbruin met afkorting Rp, ten zuidoosten van dijkdorp Empel).
De invloed van het water
Niet alleen de mens heeft het gebied van aanzien veranderd. De rivier heeft daarin evengoed een rol gespeeld. Dat bleek ook bij de opgraving van de tempel van Empel, want daar werden niet alleen Romeinse resten gevonden maar ook middeleeuwse. De oudste waren twee uitgeholde boomstammen die dienden als waterputten. Ze dateerden van ca. 1100. Deze putten waren gegraven door een zwaar zandpakket dat tegen de donk was afgezet en de Romeinse lagen afdekte: resultaat van een (waarschijnlijk) 10e-eeuwse overstroming. Om het gebied te beschermen tegen het water kwam er een dijk langs de Maas. De eerste vermelding daarvan is van 1309. Maar ook daarna was men niet gegarandeerd veilig, getuige de wielen aan de dijk. Tot in onze tijd gaat de strijd door, met als laatste wapenfeit de dijkverzwaringen van de afgelopen decennia.
Bodemprofiel van de donk van de tempel. In het archeologisch onderzoek juist ten westen van de A2 is goed de opbouw van de bodem te zien. Links, naast de schaalstok, gaat de helling van de donk omhoog. De bovenkant van de donk is bij de ruilverkaveling afgegraven. De helling wordt afgedekt door een dik pakket wit zand dat zich naar rechts uitstrekt. Het is afgezet door de overstroming voor 1100. De V-vormige plek rechts is een recente sloot die weer opgevuld is.
Wonen op een donk
De donken waren in oorsprong stuifduinen (zoals nog in de huidige Loonse en Drunense duinen). Ze zijn ontstaan in de laatste ijstijd toen Brabant bedekt werd met zand. Als hogere plek in deze omgeving waar de rivier vrij spel had, waren ze een goede plaats voor bewoning. Ook in de ondergrond van de Bossche binnenstad zijn donken te herkennen. Eén daarvan ligt aan de noordkant van de Markt waar de Hoge Steenweg begint. Hier moet, ter hoogte van De Moriaan, in de Romeinse tijd een huis gestaan hebben. Op meer dan 2 meter diepte werd bij de aanleg van een riool in 1966 een compleet dolium (een Romeins voorraadvat) gevonden. Het zal in de vloer van het huis ingegraven zijn geweest en diep in de grond de eeuwen overleefd hebben. Van het huis verder geen spoor, alleen scherven in de omgeving getuigen van bewoning in de Romeinse tijd.
Een dolium (voorraadvat) dat in de grond werd ingegraven. Zo bleef de etenswaar koel en donker bewaard: de Romeinse voorloper van onze koelkast. Doorsnede ca. 80 cm.
Zie ook
Kijk voor andere verhalen, vondsten en vindplaatsen op: Romeinen in 's-Hertogenbosch.
