Het oude Paleis van Justitie aan de Spinhuiswal

Het Paleis van Justitie aan de Spinhuiswal voldoet in 1999 niet meer aan de eisen van de tijd. De Bosschenaren zien het gerechtshof in dat jaar vertrekken uit de binnenstad: het statige gebouw komt leeg te staan. Ruim twintig jaar later lopen opnieuw advocaten door de monumentale gangen. Het lijkt bijna weer als vanouds, maar de oplettende voorbijganger zal zien dat het ruim 100 jaar oude paleis dankzij restauratie klaar is voor een nieuw hoofdstuk.

Vergane glorie

Al sinds de middeleeuwen is rechtspraak verbonden aan ’s-Hertogenbosch. Brabanders uit de hele Meierij komen naar het Bossche stadhuis om overeenkomsten vast te leggen. En wie zich niet aan de afspraken houdt, loop risico op vervolging door de Bossche schepenen, die ook recht spreken.

Het ‘Hof van Justitie van Brabant’ vestigt zich aan het einde van de 18e eeuw officieel in de Hinthamerstraat in ’s-Hertogenbosch. Dit gebeurt in opdracht van de Fransen die de stad hebben ingenomen. Het pand kennen we nu als Huis73. 

Ook na de Franse bezetting blijft het hoogste hof van de provincie in de Bossche binnenstad aanwezig, maar het gebouw aan de Hinthamerstraat is hier eigenlijk niet op berekend. In 1911 is de situatie onhoudbaar. Er verschijnt een rapport dat de slechte huisvesting van de rechtelijke macht beschrijft: het Paleis van Justitie aan de Hinthamerstraat is een en al vergane glorie.

Het Paleis van Justitie aan de Hinthamerstraat, circa 1900 © Particuliere collectie

Tegelijkertijd verkeert aan de andere kant van de stad het Huis van Bewaring/tuchthuis, dat is gebouwd in 1804, ook in erbarmelijke staat. Justitie-architect Willem Cornelis Metzelaar komt daarop met een plan. Hij wil het terrein aan de Sint Jorisstraat zodanig opnieuw inrichten dat er ruimte is voor de strafgevangenis, het Huis van Bewaring en het Paleis van Justitie.

Beruchtste buurt

De Orde van Advocaten in maakt bezwaar tegen het plan van Metzelaar. De nieuwe locatie voor het Paleis van Justitie zou ongeschikt zijn, omdat de advocaten door “de beruchtste buurt van de geheele stad” moeten lopen om bij het gebouw te komen.

Het is uiteindelijk de vereniging ‘Bosch Belang’ die met een geraffineerde oplossing komt: het paleis zal wel bij de gevangenis gebouwd worden, maar de hoofdingang komt aan de Spinhuiswal in plaats van de Sint Jorisstraat. “Zoo zal het Justitiepaleis op de omgeving daar een stempel van voornaamheid drukken”, beargumenteert Bosch Belang. In 1912 liggen het definitieve ontwerp en de vergunning klaar.

Luchtfoto van de Zuidwal, bovenin de locatie van het nieuwe Paleis van Justitie, 1930. Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Oorlog

De bouw van het Paleis van Justitie begint uiteindelijk pas in juni 1915. Het slopen van de oude panden op het gevangenisterrein heeft veel meer tijd opgeslokt dan verwacht. Bovendien breekt in 1914 de Eerste Wereldoorlog uit waardoor bouwmaterialen erg schaars zijn.

De oorlog levert veel vertraging op en de kosten voor de bouw schieten omhoog. Zo is glas ineens 250% duurder. Noodgedwongen volgen bezuinigingen op het ontwerp. Zo sneuvelen drie beelden, die op de bouwgevel zouden prijken. Dit voorkomt niet dat de kosten uiteindelijk ver boven het oorspronkelijk begrote bedrag van ƒ 496.474 uitkomen.

Het Paleis van Justitie, 1924-1944. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

Oplevering

De eerste zitting in het Paleis van Justitie vindt plaats in 1922. Architect Metzelaar krijgt het resultaat van zijn werk niet meer te zien: hij overlijdt in 1918. Rijksbouwmeester Simon Wijn heeft zijn werk tot uitvoering gebracht. Wijn geeft een Bossche journalist een rondleiding voor de opening, die lyrisch is over het ontwerp: “Den Bosch is er een gebouw van beteekenis mee rijker geworden; Vrouwe Justitia heeft een haar waardig Paleis gekregen.”

Toch zien veel Bosschenaren dat anders. Ze vinden de opvallende gele stenen van de gevels niet passen in de omgeving. Het gebouw zou ook nog eens vanwege de lengte uit de toon vallen, zo aan de zuidrand van de stad. Spraakmakend is het in ieder geval zeker.

Het vooroorlogse Paleis van Justitie. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

Keuzes van Metzelaar

De opvallende kleurstelling is een bewuste keuze geweest van architect Metzelaar. Met de gele verblendsteen borduurt hij voort op zijn eerdere ontwerpen van het Rotterdamse gerechtsgebouw en het Nijmeegse kantongerecht. Metzelaar gebruikt deze geelkleurige steen ook voor het kantongerecht in de vleugel aan de Sint Jorisstraat.

Het paleis is, zoals de meeste werken van Metzelaar, gebouwd in een eclectische stijl. Dit betekent dat de architect elementen van verschillende historische stijlen en stromingen samenvoegt. Zo heeft Metzelaar art deco stijlkenmerken gecombineerd met elementen uit de neorenaissance, waaronder de natuurstenen speklagen.

Natuurstenen speklagen tussen de ramen. Belangstellenden wachten voor het Paleis van Justitie voor de moordzaak Putbroek 1932. Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

De zalen voor rechtszittingen in het paleis behoren tot de fraaiste die Metzelaar in Nederland heeft ontworpen en ingericht. De hoofdvleugel aan de Spinhuiswal heeft vier zittingszalen: twee voor strafzaken van het Hof van Justitie en twee voor civiele zaken. In de vleugel van het kantongerecht aan de Sint Jorisstraat zitten nog eens twee zalen. Met name de rijke ornamenten en de eikenhouten wandbetimmeringen geven veel sfeer aan de ‘arena’s’ van het hof.

Opnieuw oorlog

Nederland is amper bezet door Duitse troepen als ‘Generalkommissar’ Hanns Albin Rauter zich in mei 1940 meldt bij het Paleis van Justitie. Jo van den Braak, de conciërge van het paleis, krijgt te horen dat de Duitse Luftwaffe het gebouw per direct in beslag neemt. In eerste instantie gaat het om een klein deel van het gebouw. In de gevangenis op het terrein achter het paleis zitten vanaf 1940 politieke gevangenen, waaronder J. Douwes die tekeningen maakt van de luchtruimte.

Tekening gevangenis in 1942, van J. Douwes: “Op de voorgrond de rooster waarin overtollig regenwater etc. kan weg loopen. Helaas komt daar ook het riool van het paleis van justitie op uit, zoodat dit wel eens mee-"lucht"!” Bekijk in beeldbank Erfgoed ’s-Hertogenbosch.

Op 17 februari 1942 krijgt het justitie-personeel te horen dat ze halsoverkop het paleis moeten ontruimen. Uiteindelijk zal deze evacuatie duren tot november 1950. De Duitsers steken namelijk in 1944 bij het verlaten van de stad het Paleis van Justitie in brand. De kap, gevel en dienstvertrekken van het voorste gedeelte aan de Spinhuiswal raken hierbij onherstelbaar beschadigd. De achterzijde, waaronder de zittingszalen, blijft gespaard.

Wederopbouw

Het stadsbestuur grijpt na de bevrijding de noodzaak tot wederopbouw van het paleis aan om het te ontdoen van “de uitgesproken leelijkheid van den voorgevel”. De afkeer van de gele voorgevel beperkt zich niet tot ’s-Hertogenbosch. Een minister schrijft naar aanleiding van een bezoek aan de stad in 1945: “Echter vertoont het fraaie beeld [van de stad] een smet, en wel een groote: den monsterachtige gele gevel van het Paleis van Justitie.”

Rijksbouwmeester Gijsbert Friedhoff realiseert samen met de architect van de Rijksgebouwendienst, Mart Bolten, de herbouw van het paleis. De complete vleugel aan de Spinhuiswal krijgt een nieuwe gevel die invloeden van de Stuttgarter-Schule vertoont. Ze voorzien het paleis bovendien van een extra verdieping, een nieuwe inrichting met onder meer met glas-in-lood van kunstenaar Marius de Leeuw en een brandwerende betonnen kap om het archief te beschermen.

Te grote ontvoeringszaak

Begin jaren 1980 maakt de zaak tegen de ontvoerders van Toos van der Valk duidelijk dat het Bossche Paleis van Justitie niet geschikt is voor de alsmaar groter wordende strafzaken. De zittingszalen zijn bovendien slecht te beveiligen. Al eerder kampt het paleis met ruimtegebrek door de grote toename van het aantal zaken. Zelfs de dakterrassen worden tot werkruimtes omgebouwd. Ook de ligging van het paleis is een steeds groter probleem.

Na jarenlange discussies valt het besluit om achter het treinstation een nieuw Paleis van Justitie te bouwen. Op 2 juli 1998 verzamelt het voltallige hof zich in en rond het centrale trappenhuis om afscheid te nemen van het oude paleis. De toekomst van het gebouw is hierna lang ongewis. Het rijk gaat in 2014 over tot verkoop van het paleis aan de Renschdael Groep.

Terugkeer advocaten

De Renschdael Groep slaagt erin om de oude kantoren vanaf 2018 opnieuw te vullen met advocaten. Zij zijn vastberaden om het inmiddels 100 jaar oude gebouw toekomstbestendig te maken.

Aan de buitenkant vindt in 2021 restauratie van het dak, de kozijnen en de glas-in-lood-ramen plaats. Banning Advocaten neemt met Fokkema & Partners Architecten de binnenkant van het gebouw onderhanden. Tijdens de restauratie is bijzondere aandacht voor de oude zittingszalen. Deze transformeren naar veelzijdige ruimtes, die bijvoorbeeld gebruikt kunnen worden als oefenrechtbank voor het onderwijs of locatie voor politieke debatavonden. Het icoon aan de zuidrand van de stad krijgt zo weer een levendige toekomst.

Restauratie oude Paleis van Justitie

Bekijk aflevering 1 van 'Paleis met een hoofdletter: Verbouwen & Verbinden'.