Het poortje in de Uilenburg

Voor fotografen die zoeken naar een markant, pittoresk plekje in de stad is het bekende poortje in de Uilenburg (op nummer 14) een gewild object. Ook stadsgidsen wijzen hun gasten graag op het fraaie pandje.

Rechts het poortje in de Uilenburg op nummer 14.

De ouderdom van het poortje laat, zo lijkt het, niets te raden over: de sluitsteen bovenin vermeldt het jaartal 1649. Dat is dus 20 jaar na de inname van onze stad door Frederik Hendrik van Oranje tijdens de Tachtigjarige Oorlog. In schoolboeken wordt deze verovering nog wel eens beschreven als “de bevrijding” van de stad (namelijk van het Spaanse bewind). Maar in Brabant, en dus ook in ’s-Hertogenbosch werd dit waarschijnlijk toch anders ervaren. Want Brabant werd door de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gereduceerd tot een stemloos wingewest en moest bovendien het katholieke geloof afzweren.

In onze stad liet het katholicisme zich echter niet zomaar verdringen; de Bosschenaren bleven katholiek en gingen ondergronds. Er werden talloze schuilkerkjes ingericht in de stad.

Het geheim zit in de aanbouw

En zo komen we bij ons schilderachtige poortje; dat was ooit de toegang (en vluchtweg) van een schuilkerkje. Dat kerkje was gevestigd in een aanbouw van het tweede achterhuis van het Huys van Boxtel aan de Postelstraat 46-48. Het poortgebouw aan de Uilenburg sloot aan op een brughuis over de Dieze, het voorportaal tot de schuilkerk.

Die aanbouw van het tweede achterhuis was in 1622 nog ingericht als brouwerij. In 1644 kocht Abraham Kip, een rijke koopman van protestantse huize, het Huys van Boxtel. Hij sloeg flink aan het verbouwen. Ook de achterhuizen en de uitbouw met de voormalige brouwerij werden aangepakt.

Het Huys van Boxtel aan de Postelstraat 46-48.

Hoe oud is het poortje?

Op basis van het jaartal 1649 op de sluitsteen nemen we aan dat hij in die periode ook het poortje aan de Uilenburg heeft geplaatst. Daar hebben we dan ook al het eerste addertje onder het gras van dit verhaal te pakken! Is het poortje op deze plaats wel uit 1649? Dat is helemaal niet zo zeker. Uit bouwhistorisch onderzoek is namelijk gebleken dat het poortje waarschijnlijk eerst op een andere plek in het Huys van Boxtel stond en later opnieuw is opgebouwd aan de Uilenburg!

Vooraanzicht van poortje in de Uilenburg.

De schuilkerk van Van Beugen

Kip overleed in 1664. Hij liet het huis na aan zijn echtgenote en hun kinderen. De uitgedijde schare erfgenamen verkocht In 1681 het hele complex aan de katholieke wijnkoopman Philips van Beugen. Hij gaf aan dat de aanbouw zou worden ingericht als wijnpakhuis. Maar... hij had een dubbele agenda. Philips had al eerder een schuilkerk ingericht in de Molenstraat. En nu dus ook een aan de Uilenburg. Dat bleef niet onopgemerkt en het was al snel onderwerp van gesprek op het stadhuis. De hoogschout en twee schepenen kwamen eens kijken in het wijnpakhuis. Ze troffen daar een kerkinventaris aan, compleet met oksaal en altaar. Van Beugen, als koopman gewend aan onderhandelen op het scherpst van de snede , reageerde alert en wees fijntjes op de wijnvaten die om het altaar stonden. De heren kwamen te vroeg, hij was nog druk doende om de restanten van een voormalig kerkgebouw te verwijderen. Dat konden ze toch wel zien aan de wijnvaten die om het altaar stonden? Hij kwam er mee weg, de “hoogmogende heren” waren overtuigd.

Spel van kat en muis tot 1815

In de loop van de daarop volgende jaren werd de kerk af en toe tijdelijk gesloten vanwege een fanatieke stadsbestuurder die de papen het zwijgen wilde opleggen. Maar Bosschenaren hebben niet voor niets al eeuwenlang de naam dat ze enorm eigenwijs zijn, dus men begon steeds weer opnieuw. Het interieur werd ook steeds meer verfraaid met religieuze kunst en zelfs een orgel. De heilige sacramenten en het kerkzilver werden waarschijnlijk bewaard in het Huys van Boxtel. Vanwege de mogelijke invallen van de dienaren der wet werden er verschillende doorgangen gemaakt naar het voorhuis van het Huys van Boxtel waardoor de priester kon ontsnappen. De gelovigen moesten via de poort aan de Uilenburg een goed heenkomen zoeken. In 1811 maakte Napoleon een eind aan het gebruik van de schuilkerk. Maar de pastoor van dienst legde zich daar niet bij neer en hield nog tot 1815 stand. In dat jaar werd het Huys van Boxtel verkocht aan wijnkoopman Gerardus Deckers waarmee de functie van schuilkerk definitief ten einde kwam.

Wat is er met die roos?

De twee oude deuren in de poort worden gescheiden door een fraai gesneden renaissance middenstijl (in vaktaal: tongnaald) voorzien van besnorde mansfiguren, leeuwenkoppen, bloemen en vruchtentrossen. Soortgelijke motieven zien we vaker op 17e eeuwse houtsnijwerk. Maar die middenstijl is jammer genoeg niet meer origineel. Deze replica werd geplaatst in 1986, twintig jaar nadat de originele tongnaald door “kunstliefhebbers” werd gestolen. En dan is daar die sluitsteen met een roos, waarvan allerlei mogelijke mythische verklaringen de ronde doen, die helaas veelal niet kloppen.

Sluitsteen met roos en jaartal 1649.

Sub Rosa

In de sluitsteen zien we het jaartal 1649 onder een prachtige gestileerde Tudor-roos. Wie hier binnen gaat, gaat dus “sub rosa” ofwel “onder de roos”. De term “onder de roos” wordt sinds de zestiende eeuw gebruikt om aan te geven dat bepaalde informatie vertrouwelijk is. Als iemand je iets “onder de roos” vertelt, dan verwacht hij dat je de informatie niet verder zult vertellen.

Het verband tussen geheimhouding en de roos is al heel oud. Oorspronkelijk schijnt deze symboliek al bekend te zijn geweest bij de oude Egyptenaren, maar wij kennen deze vooral uit de Griekse en Romeinse mythologie. Venus, de godin van liefde, seksualiteit en vruchtbaarheid, gaf een roos aan haar zoon Cupido, de god van de vleselijke liefde. Die gaf de roos vervolgens aan Harpocrates, de god der stilzwijgendheid, om hem te bewegen de veelvuldige liefdesavonturen van zijn moeder niet te verklappen.

Rozen als symbool van vertrouwelijkheid komen we ook tegen op beschilderde plafonds van middeleeuwse feestzalen. Soms stond er bij die schildering op het plafond nog een tekstje:

"Al wat hier onder de roos geschiet /  Laat dat aldaar, en meld het niet."

Ook op andere plaatsten waar geheimhouding belangrijk is, vinden we de roos vaak terug, zoals op biechtstoelen en in ridder- en raadszalen.

Tudorroos, symbool van verzoening

De roos in de sluitsteen is geen gewone roos maar een Engelse Tudor-roos, een symbool uit de 15e eeuw. In Engeland bestreden twee belangrijke adellijke partijen elkaar te vuur en te zwaard om hun rechten op de Engelse troon. Enerzijds het huis York (hun symbool was een witte roos), anderzijds het huis Lancaster (met een rode roos als embleem). Die strijd staat bekend als de Rozenoorlog (War of the roses) .In 1486 maakte de Engelse koning Hendrik VII van Tudor (afstammeling van het huis van Lancaster) op gewiekste wijze een eind aan deze Rozenoorlog. Hij trouwde toen met Elizabeth van York (afstammelinge van het huis van York). Daarmee verenigde hij met zijn vrouw de aanspraken op de Engelse troon van de twee rivaliserende takken van de Engelse koninklijke dynastie. Als symbool van de verzoening van de huizen York en Lancaster koos hij als embleem een samenvoeging van de beide rozen; rood onder en wit boven.

De ontknoping: Verkeerde roos in de verkeerde tijd!

Vaak vertelt men van deze sluitsteen dat het een soort waarschuwing zou zijn geweest dat er achter de poort iets gebeurde dat niet mocht (de katholieke eredienst). En dat de Bossche katholieken bewust een Tudor-roos kozen en daarmee hoopten op een verzoenend gebaar van de schout, om dit keer niet tot een brute inval over te gaan maar met de hand over het hart te strijken en hen met rust te laten.

Het klinkt fantastisch maar het klopt niet, helaas. Maar het katholicisme was toch al vanaf 1629 verboden? Jazeker, maar de steen werd in 1649 geplaatst door een protestantse koopman en de katholieke schuilkerk ging pas van start in 1681. En die Tudorroos? Is dat wel een Tudorroos? Misschien niet, het is een heraldische roos die ook wel in een familiewapen kan voorkomen…… Ai, dat is nou jammer.

Kleine troost

Het poortje levert ons veel raadsels op die nog moeten worden opgelost. Maar in elk geval maken wij door een eenvoudige steen in de schilderachtige Uilenburg kennis met de Griekse en Romeinse mythologie, middeleeuwse symboliek en de Tachtigjarige Oorlog, en je neemt en passant ook nog een vleugje Engelse geschiedenis mee. Daar kan toch geen TV-documentaire tegenop!

Bronnen

• Huys van Boxtel en zijn buren; Red: Ad van Drunen en  Jan Van Oudheusden; Adr. Heinen; 2018​

• www.bossche-encyclopedie.nl​

• Wikipedia

Geschreven door Len Janssens