Pelgrimsinsigne uit 's-Hertogenbosch
In toenemende mate worden er bij archeologisch onderzoek, dankzij het gebruik van de metaaldetector, in de historische binnensteden zogenaamde pelgrimsinsignes gevonden. Deze van een goedkope tin-loodlegering gemaakte insignes werden verkocht in pelgrimssteden als herinnering aan of bewijs van het bezoek aan dergelijke plaatsen. Deze bedevaarten namen na 1200 een grote vlucht en vooral in de 14de en 15de eeuw zijn de insignes massaal gemaakt. De belangrijkste pelgrimsplaatsen waren Jeruzalem, Rome en Santiago de Compostela, maar verspreid over Europa waren er talrijke steden die pelgrims aantrokken met een beeld of een reliek waar een heilzame werking aan werd toegeschreven. Zo ook 's-Hertogenbosch met het mirakelbeeld van Maria in de Sint Jan, dat meerdere wonderen zou hebben verricht. Een pelgrimsinsigne was een simpele verbeelding van het betreffende heilige voorwerp, dat men op kon spelden, waardoor men als pelgrim herkenbaar was. Bovendien zou het een beschermende werking hebben.
Een bedevaart kon men ondernemen uit religieuze overweging, maar wijdverbreid was het gebruik om mensen die een overtreding of een misdaad hadden begaan tot een pelgrimage te verplichten als boetedoening, met als belangrijk neveneffect, dat zo iemand voor enkele maanden uit de buurt was. Aanvankelijk gold een pelgrimsinsigne als bewijs voor de bedevaart, maar door toenemend misbruik werd dit later een ondertekende brief, die bij thuiskomst bij de kerkelijke autoriteiten moest worden ingeleverd.
Belangrijke vindplaatsen van pelgrimsinsignes in Nederland zijn Dordrecht, enkele verdronken dorpen in Zeeland (vooral Nieuwlande) en 's-Hertogenbosch, waar bij het archeologisch onderzoek aan het Loeffplein in 1994-1996 in ophogingslagen van rond 1400 zeer veel insignes zijn gevonden. Uiteraard zijn dit voornamelijk insignes van pelgrimsplaatsen waar Bosschenaren naartoe zijn gereisd, maar er zijn ook enkele fragmenten van insignes uit 's-Hertogenbosch zelf gevonden. Verrassend is de vondst van een bijna gaaf Bosch' insigne, dat bij de opgraving in het Museumkwartier in 2010 is aangetroffen.
Dit pelgrimsteken toont de kenmerkende onderdelen van een insigne uit 's-Hertogenbosch:
Een afbeelding van de Sint Jan, met enkele bosboompjes als symbool voor de stad. Centraal in de voorstelling het Mariabeeld in de Sint Jan; links van haar patroonheilige Johannes de Evangelist (meestal met een beker in de hand, die hier echter is verdwenen) en rechts van haar een knielende pelgrim. Vrijwel altijd worden er ook enkele ex-voto's afgebeeld, in dit geval een paar boeien (boven het hoofd van Johannes) en een paar krukken (rechts naast het hoofd van Maria), getuigenissen van de wonderdadige kracht van het Mariabeeld.
De datering van de Bossche insignes, globaal 1380 (begin verering Mariabeeld) tot 1500, is interessant, omdat ze daardoor in hun simpelheid van voorstelling een beeld geven van de romaanse voorganger van de gotische kathedraal. Daarbij valt op, dat niet alleen de nog altijd bestaande westtoren wordt afgebeeld, maar dat er aan de koorzijde twee torens staan. Omdat de Bossche insignes hier zeer consistent in zijn, is dat mogelijk een aanwijzing, dat de romaanse voorganger van de huidige kerk behoorlijk wat allure moet hebben gehad. Het is zelfs niet uit te sluiten, dat we hier een tussenvorm zien van de op dat moment in aanbouw zijnde kathedraal.
Er zijn in de loop van de tijd veel pelgrimsinsignes uit 's-Hertogenbosch elders gevonden. Daarbij valt op, dat, terwijl de voorstelling opgebouwd is met de traditionele onderdelen zoals hierboven beschreven, er diverse typen blijken te zijn gemaakt.
Hieronder enkele tekeningen van Bossche insignes die buiten 's-Hertogenbosch zijn gevonden.
(Een website met meer informatie over pelgrimsinsignes: www.kunera.nl)
