Riek van Tilborg over De Gruyterfabriek

“De chef zei vaak: laat dat Riek maar doen”

Het was een van de mooiste periodes uit haar leven: veertien jaar werkte Riek van Tilborg – van Ham bij De Gruyterfabriek. Ze pakte tienduizenden chocolaatjes in, was de koningin van de machines en zong de hele dag. “Ik ben er trots op dat ik een meisje van De Gruyter was.”

Riek van Tilborg gefotografeerd door Pippilotta Yerna

Haar moeder probeert het nog: ‘Meske, blijf toch op school’, maar Riek weet het zeker. Ze wil stoppen op de Huishoudschool en gaan werken in de Gruyterfabriek. Het is 1948 en Riek is net veertien jaar oud. ’s-Hertogenbosch is krap vier jaar geleden bevrijd en Riek heeft net als al haar leeftijdgenootjes gezien waar je normaal gesproken drie mensenlevens voor nodig hebt. Ze is geen kind meer. Eigenlijk is ze dat al heel lang niet meer.

Bij De Gruyter starten veel vaker jonge meisjes met werken. Voor veel arme gezinnen is het een uitkomst: werkende kinderen zorgen voor extra inkomen. Daarnaast staat de fabriek goed bekend. De Gruyter heeft een eigen interne opleiding en meisjes en jongens werken gescheiden van elkaar.

Riek heeft het thuis niet breed. Ze groeit op in een tweekamerwoning aan de Zusters van Orthenpoort. Het is er klein en haar ouders moeten de eindjes aan elkaar knopen. Toch is dat niet de reden waarom ze gaat werken. “Dat wilde ik echt zelf. Ik had zin om aan de slag te gaan. Zeker omdat ik erachter kwam dat ik mijn oorspronkelijke droombaan nooit zou kunnen uitvoeren. Ik wilde coupeuse worden, maar voor het tekenen van patronen moet je ook kunnen rekenen. En dat wilde bij mij niet lukken. Nou, toen had ik geen zin meer in school.”

Plagende boeren

De eerste jaren moet ze te voet naar de De Gruyter, omdat een fiets te duur is. Maar vervelend vindt ze dat niet. Tegelijkertijd met Riek beginnen een hoop andere jonge meiden. En een deel van de groep woont langs de route naar de fabriek.  “Ons huis lag het verst weg. Op weg naar de fabriek pikten we iedere keer een meisje op. We liepen door de Hinthamerstraat, de Sint Jozefstraat en langs de Zuid-Willemsvaart. Soms waren we wel met acht meiden tegelijk op weg: zingend naar De Gruyter. Op woensdagen, wanneer het veemarkt was, moest je opletten. Als de boeren ons zagen komen, gooiden ze de achterklep van hun veewagen open en stormden de koeien naar buiten. Wij begonnen dan natuurlijk hard te gillen en te rennen. En zij hadden de grootste lol.”

De meiden met wie Riek werkt, worden vriendinnen. Tijdens het half uurtje schaft eet de hele club samen en tijdens het werk wordt er veel gekletst. De jonge meiden worden in de gaten gehouden door een juffrouw en een chef. Met de juffrouw heeft Riek het meest te maken. Die staat doorgaans op de meidenafdeling. “Ze was erg vriendelijk. Ze was ook gewoon een werkster, maar had als extra taak ons een beetje in de gaten te houden. Maar heel streng was ze niet. Tijdens het werk mochten we bijvoorbeeld wel zingen. Want dan werkten we lekker door. Dat was altijd heel mooi. We konden dat twee- en driestemmig.”

Op een bankje staan

Wanneer Riek in 1948 start met werken, is de fabriek nog klein. Het gebouw heeft geen ramen, zodat de temperatuur constant blijft en niet te warm wordt. Belangrijk, want anders smelt de chocola die in de fabriek gemaakt wordt. “Op mijn eerste dag mocht ik chocolaatjes inpakken. Ik was zo klein, dat ik op een bankje moest staan om boven de tafel uit te komen. Het waren ronde tafels, waar we dan met een groepje meiden omheen stonden te werken. Als de juffrouw niet keek, snoepten we er van. Dagelijks controleerde de portier onze tassen. Er is wel eens een meisje ontslagen, omdat ze iets van snoepgoed mee had genomen. Ik heb dat nooit gedurfd.”

Wat op school niet lukte, lukt in de fabriek wel. Riek leert nieuwe dingen en het is geen probleem dat ze slecht is in hoofdrekenen. In het eerste jaar gaat ze ook één dag in de week naar de zustersschool aan de Westwal. Dat is verplicht voor alle nieuwe meiden. “We kregen les van de nonnen. Die waren best wel streng. Tijdens de kookles leerden we allemaal nieuwe dingen maken. En alles wat we kookten, moesten we ook helemaal opeten. Ook als je het eigenlijk niet lustte. Ik kan er nog van griezelen als ik aan bepaalde gerechten denk. Zo moesten we eens stokvis koken. Dat vond ik echt verschrikkelijk. Maar de nonnen kenden geen genade.”

Zwaaien naar de jongens

Het voordeel van die huishoudelijke lessen is dat Riek ook thuis wat meer mee kan helpen. En het extra inkomen zorgt ervoor dat haar ouders het iets breder krijgen. De Gruyter betaalt namelijk goed. De fabriek werkt met wat we nu targets zouden noemen: streefcijfers van aantallen die idealiter gehaald moeten worden. Als dat lukt, word je beloond. Riek: “Wij kregen een bonus als we het aantal dat we moesten verwerken gehaald hadden. Dat was een slim systeem. Want wij wilden altijd die bonus halen, dus zorgden we wel dat we hard doorwerkten. Van vader en moeder mocht ik ook altijd een klein deel van mijn salaris houden. Dat spaarde ik voor als ik uit huis zou gaan.”

Na een paar jaar hard werken, krijgt Riek meer verantwoordelijkheden. De chef heeft in de gaten dat Riek goed is in haar werk. Ze werkt snel en is precies. Steeds vaker mag ze de machines bedienen. “Ik wist precies hoe alles werkte. Vaak zei de chef: ‘laat dat Riek maar doen’. Daar was ik best trots op. Ik vond het ook leuk werk. Regelmatig zat ik achter de bonbonmachine. Vanaf die plek had ik het beste zicht op het water. Zodra ik de eerste zandschuiten vanuit Kerkdriel aan zag komen varen riep ik: ‘Daar komen ze weer!’ In een mum van tijd stonden alle meiden dan voor het raam te zwaaien. Een van de jongens op de schuiten had verkering met een meisje op de afdeling. We hadden de grootste lol, zwaaiend voor dat raam. Alle jongens wuifden net zo hard terug.”

Trouwen

Met de meisjes van De Gruyter gaat Riek op vrijdag- en zaterdagavond vaak dansen in de dansschool. Daar leert ze Louis kennen. De twee krijgen verkering, verloven zich en trouwen in 1960. Riek is dan 26 jaar oud. Het is gebruikelijk dat getrouwde vrouwen stoppen met werken. Bij De Gruyter viert ze haar 12,5 jarig jubileum en haar afscheid tegelijkertijd. Maar vertrekken doet ze niet. “Ze waren daar niet zo streng in. Ik wilde ook graag blijven werken en de chef wilde me heel graag houden. Hoewel ik dus al afscheid had genomen, bleef ik gewoon.  Ik heb toen nog veel holle chocoladefiguurtjes ingepakt; voor de feestdagen. En ook de Hap, een soort Mars, moest ik toen verpakken. Als er iets kapotging, stopte ik het in de zak van mijn schort. Dat ruilde ik dan met de meisjes die bij de snoepjes stonden. Onderling hadden we daar een handeltje in.”

Riek met het personeelsblaadje waarin haar 12,5 jarig jubileum gevierd wordt en een uitleg van de 5-daagse werkweek staat. Gefotografeerd door Pippilotta Yerna.

Te oud

Wanneer de chef aankondigt dat hij met pensioen gaat, vindt Riek het ook wel welletjes. Ze is inmiddels een van de oudste werknemers en heeft steeds minder aansluiting met de jonge meiden die er ook werken. “Steeds vaker zat ik tijdens de schaft alleen. Ik hoorde er niet echt meer bij. Ik was te oud. Toen besloot ik dat het klaar was.”

Met haar 28 jaar gaat Riek met pensioen. Maar al snel merkt ze dat alle dagen thuiszitten niets voor haar is. Ze mist de klets en de bedrijvigheid van de fabriek. Na een aantal jaar start ze als huishoudelijke hulp bij mensen in de buurt. Ook werk waarvoor je een schort aan moet trekken. “Maar als ik heel eerlijk ben, was mijn mooiste tijd toen. Aan de Dieze, in de fabriek, chocola inpakken. Ik ben er trots op dat ik een meisje van De Gruyter was.”

Geschreven door Mijke Pol en Rob van Oijen