Van vissenkop naar kamhagedis

Bij het omspitten van tuintjes komt er wel eens een vreemd voorwerp boven de grond. Dat zijn vaak scherven van potten of tegels, munten, metalen voorwerpen, enzovoort. En dan wil je weten wat het is en vooral hoe oud het is. Gelukkig weten veel mensen dan de weg naar het Groot Tuighuis te vinden. In veel gevallen weten de archeologen en bouwhistorici daar meer te vertellen over herkomst en ouderdom. Meestal gaat het om relatief “gewone” voorwerpen, maar een enkele keer duikt er iets bijzonders op.

Vissenkop

Zo bracht een inwoonster van ’s-Hertogenbosch in 2016 een gebeeldhouwde vissenkop mee. Het was duidelijk te zien dat de kop ooit op vrij brute wijze van het lijf gescheiden was. Zij had het voorwerp jarenlang als decoratief element in haar tuin liggen. Maar nu ze ging verhuizen wilde ze graag dat het in goede handen kwam. Zij had namelijk gehoord dat het stuk beeldhouwwerk afkomstig was van de Wilhelminabrug die in oktober 1944 tijdens de bevrijdingsacties vrijwel verwoest werd. Deze markante brug, gebouwd in 1920, was rijkelijk voorzien van beeldhouwwerk van de befaamde kunstenaar Hildo Krop. Waaronder allerlei “waterige” dieren, zoals kikkers en otters. Veel daarvan sneuvelden in 1944, maar een aantal werd gered. Deze zijn, samen met een ruiterstandbeeld van Maximiliaan van Oostenrijk dat ook op de brug stond, nog steeds in de stad te bewonderen.

Is het echt van Hildo Krop?

Het eerste wat je dan gaat onderzoeken is of het echt ooit deel heeft uitgemaakt van de Wilhelminabrug. Een eerste vluchtige inspectie leerde dat het materiaal en de stijl niet helemaal overeenkwamen. Maar je kunt nooit weten, dus werd er door een medewerker uitgebreid onderzoek gedaan in de archieven naar foto’s van de brug van Hildo Krop. Uiteraard eerst in de eigen beeldcollectie van Erfgoed ’s-Hertogenbosch. Ook werd het beeldmateriaal doorgespit dat het Museum Hildo Krop online heeft staan. Die foto’s zijn natuurlijk allemaal gemaakt tussen 1920 en 1945, dus in zwartwit en niet zo haarscherp zoals we dat vandaag de dag normaal vinden. Maar ook met een vergrootglas was er op geen enkele foto iets te vinden dat ook maar een beetje leek op “onze” vissenkop.

De Wilhelminabrug in 1932. Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Het spoor loopt dood

De kop was dus niet afkomstig van de Wilhelminabrug. Maar waar kwam hij dan wel vandaan? Waar moet je beginnen te zoeken? Het enige houvast op dat moment was het vermoeden van de eigenaresse dat het brokstuk gered was uit de puinhopen die achterbleven na de bevrijding in oktober 1944. Er is toen in de buurt van het station, Stationsweg, op de Wilhelminabrug en in de Visstraat enorm gevochten. Daarbij werden heel veel gebouwen vernield of beschadigd.

Als het niet van de Wilhelminabrug afkwam, zou het dan kunnen zijn dat het een deel is geweest van een van de gebouwen in de buurt? Er stonden (en staan) in die buurt veel statige herenhuizen waarvan sommige voorzien van allerlei gebeeldhouwde ornamenten. Maar ja, dat is zoeken naar een speld in een hooiberg en na enkele vruchteloze steekproeven werd het onderzoek gestaakt. Dit raadsel zou wel nooit worden opgelost……

Het Eureka-moment

Maar de vissenkop bleef wel door het hoofd spoken van de medewerker die het onderzoek had gedaan. De kop zat vast in het hoofd, zou je kunnen zeggen. En enkele weken later, uit het niets, knalde er een spontane inval naar boven. Een spontane herinnering aan een ooit gelezen artikel over een monument dat ooit stond op de Stationsweg. Maar wat was het ook alweer voor een monument? Het internet bracht onmiddellijk uitkomst, en de titel van het monument kwam als een vuurwerkbom binnen: Kamhagedissen. Een kamhagedis! Natuurlijk, het is helemaal geen vis, het is een hagedis! Er zijn niet veel foto’s van het monument maar de kop is duidelijk te herkennen, het is hem!

Het monument ter herinnering aan het 750-jarig bestaan van de stad. Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Monument van André Verhorst

Het monument werd op 10 juli 1935 aangeboden aan de stad die dat jaar 750 jaar bestond. Het monument bestond uit een bakstenen plantenbak waarop twee kamhagedissen prijkten. Het ontwerp was van veelzijdig kunstenaar André Verhorst (Rotterdam 04/10/1889 - 's-Hertogenbosch 19/11/ 1977). Destijds docent aan de Koninklijke school voor Kunst, Techniek en Ambacht in Den Bosch, vanaf 1950 tot zijn pensionering directeur van de Koninklijke School voor Kunst en Nijverheid. De steenfabriek van Robert Terwindt in Kerkdriel leverde de 59 soorten handvormsteen die door aannemersfirma Hendriks uit Orthen werden samengevoegd conform het ontwerp van de kunstenaar. De beide kamhagedissen werden, onder leiding van André Verhorst, gemodelleerd door een oud-leerling van de kunstafdeling van de MTS, Vughtenaar Charles Grips.

Overdracht van het monument in 1935. Links met baard, de ontwerper van het monument, André Verhorst. Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Het monument werd eerst afgebroken voor het bouwen van een schuilkelder, daarna op dezelfde plaats herbouwd. Foto uit 1941. Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Nog een raadsel

De vreugde van de vondst werd toch wat getemperd door weer een ander raadsel. Een foto gooide roet in het eten. Gezien de ligging midden in de vuurlinie namen we aan dat dit monument in oktober 1944 aan stukken werd geschoten. Maar de laatste foto die van dit object werd genomen dateert van juli 1945! De schuilkelder is al weg, de ramen van de huizen zijn nog dichtgespijkerd met planken, het monument staat er nog redelijk intact. De bakstenen vertonen inslagen van kogels maar de rest is prima in orde. Conclusie: De hagedissenkop is er dus niet in 1944 afgeschoten!

Klassenfoto met leerlingen die geslaagd zijn voor het MULO-examen van de Leonardusschool in juli 1945. Op de achtergrond het monument. Bekijk op Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch.

Help ons mee

Die foto uit 1945 is de laatste die we hebben. Maar… waar is dat monument eigenlijk gebleven? Wanneer en waarom is het weggehaald? In de archieven van Erfgoed ’s-Hertogenbosch is niets te vinden! Er moeten toch nog Bosschenaren zijn die er meer van weten, al is het maar uit verhalen die vader of opa ooit vertelde! Daarom een oproep: Weet u meer over het lot van dit monument? Laat het ons weten! Neem contact met ons op via e-mail: erfgoed@s-hertogenbosch.nl

Wij kijken uit naar uw berichten!

Bronnen

• www.bossche-encyclopedie.nl
• Erfgoed 's-Hertogenbosch

Zie ook

• Een oorkonde bij de aangeboden bloembak ter gelegenbeid van het 750-jarig bestaan van 's-Hertogenbosch.

Geschreven door Len Janssens