Wapen- en munitiefabriek De Kruithoorn
Aan de Zuid-Willemsvaart, nog net voor je de bebouwde kom van ’s-Hertogenbosch uitrijdt, ligt het oude complex van wapen- en munitiefabriek “De Kruithoorn”. De fabriekshallen herinneren aan de wederopbouw en radicale activisten. Onder en boven de grond schuilen bouwwerken van monumentale waarde.
De werkplaats van de wapen- en munitiefabriek (dan nog Firma Sopers geheten) aan de Engelenseweg in ’s-Hertogenbosch, 1948
Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch
Wederopbouw
Het idee voor de bouw van een munitiefabriek in ’s-Hertogenbosch is kort na de Tweede Wereldoorlog ontstaan. Drijvende kracht hierachter was de 30-jarige J.H.M. Sopers. Hij richtte in 1948 de Firma Sopers op, zodat hij patronen kon produceren voor de jacht. Een succesvolle onderneming, want zijn fabriekshal aan de Engelenseweg bleek al snel te klein.
Dit bracht het stadsbestuur van ’s-Hertogenbosch in een lastige situatie. De fabriek was waardevol voor de gemeente, omdat veel Bosschenaren hier een baan vonden en dat was broodnodig zo vlak na de oorlog. Tegelijkertijd heerste een vrees: een munitiefabriek zo dicht bij het centrum van de stad, was dat wel veilig?
De gemeente besloot dat de fabriek alleen mocht uitbreiden op een nieuwe locatie, verder verwijderd van de stadsgrenzen. Maar voor de familie Sopers was dit een onmogelijke opgave, want dit betekende dat ze een volledig nieuwe fabriek moesten bouwen. Omwille van de werkgelegenheid schoten de Bossche stadsbestuurders te hulp met een investering van maar liefst 2 miljoen gulden. Een blijk van vertrouwen. Toch groeide de relatie tussen het stadsbestuur en de fabriek in de decennia die zouden volgen uit tot een haat-liefdeverhouding.
Het schaaldak met lichtrupsen op de tweede fabriekshal (adviseur Ir. J.C. Pannekoek uit Den Haag) Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch
Lichtrupsen
De bouw van de nieuwe fabriek aan de huidige Poeldonkweg begon in 1958 onder supervisie van het invloedrijke bureau van Huig Maaskant.Deze modernistische architect zou enkele jaren later ook de Scheveningse Pier en het Brabantse Provinciehuis ontwerpen.
Iconisch voor de nieuwe fabriekshal in ’s-Hertogenbosch was het betonnen gebogen schaaldak met lichtrupsen. Voor deze bijzondere dakconstructie deed Maaskant een beroep op adviseur J.C. Pannekoek uit Den Haag. Hij bedacht het systeem van lichtrupsen, bevestigd op een stalen vakwerkconstructie. Een jaar na de bouw van de eerste fabriekshal verrees een tweede pand met dezelfde dakconstructie.
Bij de nieuwe fabriek hoorde ook een nieuwe naam. Sopers doopte het bedrijf om tot de Nederlandsche Wapen- en Munitiefabriek “De Kruithoorn” NV.
De oorspronkelijke opzet van het kantorencomplex dat uitkeek over de Zuid-Willemsvaart
Bekijk in Beeldbank Erfgoed 's-Hertogenbosch
In Duitse handen
Begin jaren 60 zorgde De Kruithoorn opnieuw voor reuring in ’s-Hertogenbosch en zelfs daarbuiten toen duidelijk werd dat de stiefzoon van nazi Joseph Goebbels de wapenfabriek had overgenomen. Onder de vleugels van deze omstreden maar succesvolle industriemagnaat kreeg de fabriek wel de kans om snel uit te breiden.
Het Rotterdamse bureau van Maaskant- Van Dommelen-Kroos & Senf bleef als projectarchitect betrokken bij de nieuwbouw die volgde. Veelvuldig zochten zij de samenwerking op met andere bureaus zoals het Bossche bureau van Bouman en Hofmans.
De centrale hal in het kantoorpand uit 1965 © Monumenten Advies Bureau
Trappenhuis aan de zuidzijde van de centrale hal © Monumenten Advies Bureau
Karakteristiek is het nieuwe kantoorpand dat is gebouwd in 1965. De grote ontvangsthal op de eerste bouwlaag heeft nog altijd een fraaie vloer van marmeren tegels. Aan de buitenkant is het originele raamwerk met een borstwering van glasmozaïek intact gebleven.
De uitbreidingen in de jaren 60 betekenden ook dat De Kruithoorn extra schietbanen moest aanleggen. Deze betonnen bouwwerken zijn allemaal verborgen onder de grond, maar forse ventilatieschachten gemetseld in bruine baksteen verraden de locaties.
De ventilatietorens van de 200-meter baan © Monumenten Advies Bureau
Oorspronkelijke wandplaat in een van de schietbanen © Monumenten Advies Bureau
Onkruit
In de hoogtijdagen reden dagelijks zo’n 700 medewerkers door de poorten van De Kruithoorn. De opzet van het stadsbestuur om werkgelegenheid te creëren met het behoud van de munitiefabriek was dus zeer geslaagd, maar het imago onder de bevolking verslechterde met jaren.
Het terrein van De Kruithoorn met nieuw kantoorgebouw (rechts) en fabrieksgebouw (links) in de winter 1969/70 © Het Vrije Volk
De angst voor explosies bleef bestaan en zorgde ervoor dat de omliggende gemeentes terughoudend bleven met nieuwe bouwvergunningen. Bovendien koos de fabriek in de jaren 70 een nieuwe koers die sterk indruiste tegen de publieke opinie en het politieke klimaat in Nederland.
Demonstranten van de actiegroep 'Onkruit' met spandoek 'Stop Moordshow' tijdens open dag luchtmachtbasis Soesterberg, 1981 © Fotocollectie Anefo
Vanaf 1975 stuurde de directie het bedrijf meer en meer in de richting van militaire productie. Tegelijkertijd werden vredesbewegingen invloedrijker, kreeg de linkse politiek meer zetels en waren antimilitaristische actiegroepen steeds prominenter aanwezig in Nederland.
De Nederlandse activisten die zichzelf ‘Onkruit’ noemden, hadden het in het bijzonder gemunt op De Kruithoorn. Een bezetting van de munitiefabriek was volgens een journalist van Het Parool het “klapstuk” van hun acties. De ME moest de politie van Brabant te hulp schieten om de actievoerders van het terrein te krijgen.
ME-voertuigen "stand by" op de binnenplaats van het politiebureau in verband met de demonstratie tegen de wapenproduktie en fabriek De Kruithoorn op 20 mei 1978. Fotograaf: Walther C.M. Jansen
Onkruit had naar eigen zeggen wel een bijzondere vondst gedaan in De Kruithoorn: een opzienbarende foto van Prins Bernhard met een machinegeweer. De Volkskrant publiceerde de foto in 1980 met de cynische tekst “Groeten uit Soestdijk”.
Foto van Prins Bernhard met anjer, pijp en machinegeweer, volgens Onkruit buitgemaakt
bij bezetting van De Kruithoorn op 24 oktober 1979. Geplaatst bij krantenartikel
© de Volkskrant
Gesloten poorten
Het slechte imago bleek niet het grootste obstakel voor De Kruithoorn. De economische crisis van de jaren 80 en het einde van de Koude Oorlog veroorzaakten nog veel grotere problemen. Na de val van de Berlijnse muur in 1989 nam de vraag naar wapens en munitie snel af. Op 1 augustus 1998 sloot De Kruithoorn definitief zijn poorten. De 180 overgebleven werknemers verloren die dag allemaal hun baan.
