Zeldzaam fornuis uit 19e eeuw in Verwersstraat
In de Verwersstraat is door een Bossche bouwhistoricus een zeer zeldzaam 19e-eeuws gemetseld fornuis ontdekt. In Nederland is nog maar één ander exemplaar bekend in deze uitvoering. De meeste nog bewaarde gemetselde fornuizen bevinden zich in topmonumenten of buitenplaatsen, dit exemplaar bevindt zich in een woonhuis. In totaal weten we in Nederland van het bestaan van zo’n tien tot vijftien exemplaren. Bouwhistoricus Bianca Eikhoudt heeft onderzocht waarom dit type fornuis zo zeldzaam is.
Historie van het huis
Het monumentale pand is oorspronkelijk gebouwd in de 15e eeuw. In de 19e eeuw is Verwersstraat 8 ingrijpend verbouwd. Het krijgt een nieuwe voorgevel en een nieuw interieur. In die periode wonen hier onder andere de koopman Carolus Beltz en de timmerman Peter van Bavel.
Het gemetselde fornuis is ontdekt in de achterkamer op de eerste verdieping tijdens bouwhistorisch onderzoek. Tegen de rechter zijmuur is hier een rookkanaal gemetseld. Daaronder bevindt zich de het 19e-eeuwse fornuis. De bewoners hebben deze kamer in de 19e eeuw dus als keuken gebruikt.
19e-eeuwse gevel van Verwersstraat 8
Het fornuis
We weten hoe gemetselde fornuizen ongeveer gewerkt hebben, omdat de werking en de bouw ervan in een oud 17e-eeuwse kookboek (‘De verstandige kock’) beschreven staat. Het fornuis in de Verwersstraat heeft een gietijzeren plaat met drie pannengaten: twee grote en een kleine. Onder het rechtse gat zit een koker die naar beneden toe smaller wordt, zodat het vuur meer warmte af kan staan. In de trechter zal een ijzeren rooster hebben gelegen om kooltjes op te leggen.
Onder de koker zit een ruimte waar de as terechtkomt, die je vanuit de voorkant weg kan scheppen. Hier heeft een ijzeren deurtje of lade gezeten, waarmee je de aanvoer van zuurstof kan regelen. Zo heeft de kok invloed op hoe hard het vuur brandt.
Gietijzeren bovenplaat met pannengaten
De twee kookgaten aan de linkerkant hebben alleen een ondiepe bodem in het metselwerk waar de kolen op hebben gelegen. De gietijzeren kookplaat met de pannengaten ligt hier iets verhoogd boven, zodat de as naar de zijkant en in de trechter geschoven kan worden. Deze ruimte dient ook voor de aanvoer van zuurstof, zodat de pannen het vuur niet volledig afsluiten.
In het rookkanaal is nog altijd de ijzeren staaf aanwezig waaraan een waterketel kan hangen. Tegen de achterzijde is een gietijzeren plaat gemaakt om de wand tegen het vuur te beschermen. Waarschijnlijk hebben de oude bewoners dit fornuis ook gebruikt als kacheloven, waardoor de keuken in de winter ook enigszins warm is geweest.
De kookpit met trechter
De stookplaats onderin het fornuis
Zeldzaam Nederland
Bouwhistoricus Bianca heeft onderzoek gedaan naar dit zeldzame fornuis bij gemeentelijke bouwhistorici en in literatuur. Het onderzoek toont aan dat gemetselde fornuizen nauwelijks nog voorkomen in Nederland. De meeste zijn onderdeel van een grote hangschouw in een 17e- of 18e-eeuwse buitenplaats of kasteel.
In die tijd is zo’n fornuis echt een luxe artikel. De meeste mensen koken dan nog boven een open vuur onder een rookvang. Het grote voordeel van een gemetseld fornuis is dat je met weinig vuur kunt koken en de warmte veel beter kunt regelen. Met zo’n fornuis is het in de 17e eeuw ineens mogelijk om eten urenlang langzaam te stoven of te sudderen. Zo ontstaan allerlei nieuwe gerechten. Ook het kookgerei verandert: van kookpotten op pootjes die in het vuur kunnen staan naar pannen met een platte onderkant.
Gemetseld fornuis in een schouw van Buitenplaats Heemstede. Bekijk in de beeldbank van de RCE.
Bijna alle Nederlandse gemetselde fornuizen bevinden zich in een van de hoeken van een schouw. Van een gemetseld fornuis zoals in de Verwersstraat, die onder het hele rookkanaal staat, is in Nederland nog maar één ander exemplaar bekend.
De reden hiervoor is waarschijnlijk dat het gemetselde fornuis pas in de 19e eeuw betaalbaar wordt voor gewone huishoudens. In dezelfde periode komt ook de productie van plattebuiskachel op gang, waarop gekookt kan worden. Die kachel is zo populair dat er in de tweede helft van de 19e eeuw waarschijnlijk nog maar weinig fornuizen zijn gemetseld. Daarom is deze Bossche vondst zo zeldzaam. Aangezien de Verwersstraat 8 een monument is, blijft het fornuis behouden.
