Zeldzaam plafond ontdekt bij verbouwing Markt 81-87
Tijdens de verbouwing op de begane grond van Markt 81-87, het huis naast de Moriaan, zijn in 2018 resten van een papierstucplafond even in het zicht geweest (afb. 1). Het plafond hoorde bij een winkel die rond 1900 in het pand gehuisvest was. Papierstucplafonds zijn vrij zeldzaam. In ’s-Hertogenbosch zijn tot nu toe maar enkele andere exemplaren gevonden. Op het eerste gezicht zijn plafonds met papierstuc niet van gips te onderscheiden. Maar bij een beschadigd plafond is het verschil meteen te zien. In plaats van massieve lijsten en ornamenten zijn deze hol en met latjes tegen het vlakke stucplafond gespijkerd.
Afb. 1 Het plafond in Markt 81-87
Papierstucfabrieken
Papierstuc is van oorsprong een Duitse uitvinding. In Nederland werd het sinds 1890 gemaakt door de firma Bennewitz uit Amsterdam. De producten bestonden uit decoraties voor plafonds en versieringen die rond deuren en op wanden konden worden aangebracht. Bennewitz veranderde in 1897 zijn naam in Eerste Nederlandse Papierstucfabriek. Aanleiding vormde waarschijnlijk de oprichting van andere papierstucfabrieken in Gouda, Monnikendam en Schildwolde. Architecten en aannemers konden met catalogi complete interieurs samenstellen maar ook naar eigen ontwerp laten maken (afb. 2). Uit verschillende krantenartikelen blijkt dat de producten geëxporteerd werden naar onder meer Spanje, Zuid-Afrika, Amerika en Indië. Als vorm van decoratie zou het tenminste nog tot 1930 toegepast blijven in het interieur.
Afb. 2 Plaat uit de catalogus van de papierstucfabriek "Holland" uit Groningen
Onbekende populariteit
Het is onbekend hoe populair papierstuc precies is geweest. Het Handelsblad van 30 november 1894 meldt dat papierstuc de voorkeur heeft van vele architecten, hoewel het niet erg bekend was in die tijd. Eerder dat jaar had Bennewitz een bericht in het bouwkundig weekblad ‘De Opmerker’ gepubliceerd waarin 27 architecten en bouwkundigen zich positief uitlieten over het product. Onder hen waren bekende namen als Isaac Gosschalk, Jos. Cuijpers en J.A.G van er Steur. Van een toegenomen populariteit lijkt in 1898 sprake naar aanleiding van de feesten voor de kroning van Wilhelmina. Papierstuc was namelijk ook uitermate geschikt voor het maken van wapenschilden en kransen waarmee huizen en erehagen konden worden versierd.
Afb. 3 Detail van het papierstucplafond van Markt 81-87.
Voordelen van papierstuc
De redenen om papierstuc in het interieur te verkiezen boven gipswerk werden door Bennewitz breed uitgemeten. Hoewel het niet te onderscheiden was van gips, zouden de decoraties veel scherper van vorm zijn. Het kon door de buigzaamheid en het lichte gewicht makkelijk en snel worden aangebracht. Ook de kans op loslaten was klein. Daarnaast kon het niet barsten door trilling. Schilderen kon direct na het aanbrengen gebeuren, waarbij de kleur veel intenser uitkwam. Het papierstuc werd behandeld tegen muizen en insecten, waardoor het in de tropen een gewild product was.
Of het ook daadwerkelijk onbrandbaar was, kan worden betwijfeld. In 1893 wordt in het bouwkundig weekblad juist op het gevaar ervan gewezen. Ook de bestendigheid tegen vocht was in de praktijk waarschijnlijk anders. Bij het ontleden van een fragment papierstuc met water voor dit artikel lieten de verschillende lagen zonder moeite los.
Hoe werden de decoraties gemaakt?
Om decoraties van papierstuc te maken, werden stroken papier met speciale lijm behandeld en in een mal gedrukt. Uit een fragment van een lijst van het plafond van Markt 81-87 kon de opbouw nauwkeurig worden afgelezen. Als eerste waren aan de buitenzijde twee lagen papier aangebracht (afb. 4+5).
Afb. 4 Buitenzijde van een fragment papierstuc.
Afb. 5 Binnenzijde van een fragment papierstuc.
Vervolgens waren de hoge delen van het reliëf opgevuld met propjes en frommels papier waarna als afdichting nog drie lagen papier waren geplakt (afb. 6). Het geheel was voorzien van latten langs de randen. Behalve voor de bevestiging zorgden deze latten voor extra stevigheid.
Afb. 6 De binnenzijde met propjes vulling van de parellijst.
Om de lijst op de juiste breedte te kunnen bevestigen, waren in Markt 81-87 dunne plankjes tegen het plafond aangebracht (afb. 7). Deze dienden als geleiding van de latten van de lijst die er langs was vastgespijkerd. Dat dit geen regel was, blijkt uit het plafond van Vughterstraat 129-131, waar met potlood de plaats van de lijst was afgetekend. Interessant aan dit plafond is dat tussen de lijsten doek is geplakt. Bennewitz beschrijft deze methode om oude gebarsten stucplafonds te bewerken voor het aanbrengen van nieuwe papierstuc decoraties. Om de losse elementen onzichtbaar op elkaar te laten aansluiten werd over de naden speciaal geprepareerd papier geplakt. Door de als laatste aangebrachte beschildering was dit niet meer te zien
Afb. 7 Detail van het plafond in Markt 81-87 met plankje om de lijst langs te stellen.
Typisch voor de 19e eeuw
Papierstuc is een typisch product dat de 19e-eeuwse vooruitgangsgedachte door industriële massaproductie vertegenwoordigt. Met de voordelen ten opzichte van stucwerk van gips leek het een materiaal met toekomst. De vraag blijft echter hoeveel het daadwerkelijk toegepast is. Of dit nog te achterhalen valt, is niet met zekerheid te zeggen. Probleem bij het onderzoek daarnaar is dat het net zo makkelijk te verwijderen was als aan te brengen. Mogelijk kan in de toekomst wel iets gezegd worden over de productiewijze van de verschillende fabrieken. Of die uiteenlopen, kan worden betwijfeld, aangezien de techniek behalve de gebruikte lijm vrij eenvoudig is.
